Artículos

 

U Jóok'ol T'aan, "La salida del habla"

 

U Jóok'ol T'aan, "The Coming Out of Speech"

 

Hilario Chi Canul

 

Maestría en Educación Intercultural Bilingüe del Programa de Formación en Educación Intercultural Bilingüe Andes, Universidad Mayor de San Simón, Bolivia. hilario.ifp@gmail.com

 

Recepción: 24 de agosto del 2010.
Aceptación: 30 de septiembre del 2010.

 

Resumen

En este escrito pretendo desarrollar la concepción, la metodología, epistemología, la didáctica y la pedagogía que está detras de U jóok'ol t'aan, "La salida del habla", desde y con las voces de algunas madres mayas, obtenidas mediante una investigación etnográfica que forma parte de mi investigación de tesis "La vitalidad del Maaya T'aan. Estudio etnográfico de la comunicación intergeneracional de los mayas de Naranjal Poniente". Por otro lado, también examino la enseñanza escolarizada de la lengua maya, específicamente el currículo estatal que se emplea para la enseñanza de la lengua maya, y la contrapongo con la adquisición de la misma lengua en las familias para generar caminos hacia una posible interculturalización de la enseñanza de las lenguas indígenas.

Palabras claves: U jóok'ol t'aan, currículo comunitario, epistemología, didáctica, intercultural.

 

Abstract

In this writing I am trying to develop the conception of the methodology, epistemology, didactics and the pedagogy that are standing of the u jóok'ol t'aan, "the exit of the speech", from and with the voices of some Mayan mothers, obtained by means of an ethnographic investigation that comprises of my thesis research, "La vitalidad del Maaya T'aan. Estudio etnográfico de la comunicación intergeneracional de los mayas de Naranjal Poniente". On the other hand, also I try to work and oppose the sent to school education of the Mayan language, specifically the state curriculum that is used for teaching Mayan language, with the acquisition of the same language in the families, to generate ways towards a possible interculturalization of the education of the indigenous languages.

Keywords: U jóok'ol t'aan, communitarian curriculum, epistemology, didactics, intercultural.

 

Oksaj t'aanil

Ma' úuchake, ka'ach táan in ka'ansik le maaya t'aan te táankelem paalalo'ob te tu Noj Najil Xook UIMQRoo,¹ in na'ate' k'áax ich u túukulil ti' ka'ansaj, le beetike' kin wa'ake' le ka'acho' in na'ate' táan u weenel tumen in k'ubmaj in túukul ka'ach in kaxt bix je u beeytal in woksik le maaya t'aan te tu chi' le xoknaalo'obo'. Chen ba'ale', u yutsile' aaj in na'at, tin kaajal ajsa'abi, u ts'o'ole' in na' ajs in na'at u ti'al in ka'a jel na'atike le maaya t'aano' ma'ach u ka'ansa'al, ma'ach u yoksa'al te chi'o', jo'osbil u beeta'al te chi'o' tumen le t'aano' jóok'ol ku beetik ma' óokoli'.

Te ts'íib kin beetika' táan in kaxtik in taakbejsik wa jayp'éel le túukulo'ob yáan tu yóok'ol u ka'ansa'al le na'tsil t'aano'ob yéetel bix u jóok'ol u t'aan le mejen paalo'ob ich maayao, u ti'al u paajtal ak ketik yéetel u ka'ansa'al le maaya wa u jeel na'tsil t'aan te tu najil le xooko'obo'. In túukule' ka ak kaxt ak jolik junp'éel u la' túunben bej tu yóok'ol le x- úuchben bejo' ka kóochlak u beelil tu'ux u múuch' xíimbal ak túukulo'on kex yéetel u k'i'ixelo'ob.

 

1 ¿Ba'ax túukulilo'ob yáan tu yóok'ol u ka'ansa'al na'tsil t'aano'ob?

U túukulil u kaxta'al bix k'a'ana'an u ka'ansa'al le na'tsil t'aano'obo' ma' chen bejla'ak ku káajale', ts'oka'an u yúuchtal káajak tu jejelaasil lu'umilo'ob, je'ex te Sudaméerikao' wa je'ex te túunben noj najil xooko'ob ku je'ebelo'ob tu lu'umil Méejikoo, le ku ya'ala'al Interkulturalo'obo'. Te najil xooko'oba' u túukulile ka ch'a'ajo'olta'ak u chíipoolta'al u na'ato'ob le úuchben nukuch máako'ob yéetel u miatsilo'ob, le beetike ich tu láakal le xooko'ob ku ka'ansa'alo'obo yáan xan u xookil le na'tsil t'aano'obo'.

Tene' ich in máan in x- pa' múuk' ti' in kaxtik bix je u paajtal in ka'ansik le maaya t'aano' k'uchen in na'ate' u ti'al ka ka'ansa'ak le maaya t'aano', je'ex k'a'ana'an u ka'analo', jach taj k'a'ana'an u taakbejsa'al le kajtalo'obo', le na'tsilo'ob yéetel le yuumtsilo' tumen wa ma'e ma'atan u paajtal u naachtal ak xíimbalo'on yéetel le maayao'. Le o'osale' u ts'óok túukul tin beetaj yóok'ol u ka'ansa'al maaya t'aane' lete lela': "Ti' u ka'ansa'al maayae le aj ka'ansajo' ma' k'a'ana'an u ts'aakuba wa chen leeti' ku ka'ansaji' mix le aj kaanbalo'obo' ma' k'a'ana'an u chen kutal u páat u ka'ansa'alo'obi' tumen leti'obe ku paklan kaanbalo'ob yéetel xan ku paklan ka'anskuba'ob" (Chi Canul, 2008: 1).

Junp'éel Noj Najil Xooke' k'a'ana'an u chíinpooltik le kajtalo'obo', u túukulo'ob yéetel u t'aano'obo' tumen u bíilalo'ob ken pa'atako'ob; chen ba'ale', te k'íino'ob bejla'ake' ma' bey u yúuchuli'. Le beetike' in wa'ake' tu láakal le mejen kajtalo'obo' ba'ax ku kaxtiko'obe' ka taakbejsa'ak u túukulo'ob ma' ka ma'akak xikin ti' u t'aano'obi'. Ku ya'alik x- Schmalkes (ts'íibta'an tumen Casillas yéetel Santini, 2006), k'a'ana'an u kaxta'al bix u je'ebel junp'éel kúuchil tu'ux ku paajtal u múuch'kinta'al tu láakal túukul, múuk' yéetel u ch'a'óolil ti' u utsil kaajkunsa'al junp'éel utsil noj lu'um. Yéetel le t'aan lela', ku ya'alik to'one' tu ka'ansajil le máayao' k'a'ana'an u taakbejsa'al tu láakal le kúuchilo'ob ku táakpajlo'obo': ak kajto'olo'on, ak láak'o'on, ak miatsilo'on yéetel le Najil Xooko'.

Le beetik túune tene' kin wa'ake: Ti' u ka'ansa'al le maayao' ka'ana'an u jo'olol junp'éel u beelil tu'ux u páajtal u múuch' xíimbal kaanbal yéetel ka'ansaj; láak'inta'an, yáax taanil, tumen u múuk' kaaj, xoknaalo'ob yéetel le najil xooko'obo', u ti'al u k'uchul tu yóok'ol junp'éel keet túukulil ti u t'a'anal le maayao', tumen chen ja'alib t'anbil je u beeytal u ka'anal yéetel u ka'ansa'al le maaya t'aano'.

Le maayao' k'a'ana'an u ka'ansa'al, k'a'ana'an u yutsil kuxkinta'al, chen ba'ale' yéetel u yáalulal, yéetel u beelil je bix u jóok'olo' ma' je'ex bix u ka'ansa'al le táanxel lu'umil t'aano'obo'. Le "na'tsil t'aano'obo' ma' keeto'obi', le beetike' ma' xan keet bix k'a'ana'an u ka'ansa'alo'obi'. Yáan k'íine' kex ak óojel ma' ts'íibbil u ka'anale', tumen tak buka'aj k'íino'obe' chen t'anbil u beeta'alo'obe', to'one' ts'íibbil ak ka'ansik t'anbil. Ma' ank máansik ak túukulo'one' wa yáan u je'ela'anil te tu jeel le t'aano'ob ku ka'ansa'alo'ob yéetele le ts'íibo'obo'" (u tsikbal Sichra, Cochabamba Bolivia, tu junioil 2010).

Je'elo', ¿ba'ax tun k'a'ana'an ak beetik? Tene' in wa'ake' k'a'ana'an ak ts'aakakba'on na'at yéetel ak kaan bix u yúuchul kaanbal yéetel u moots ak miatsilo'on, k'a'ana'an ak na'atik u nu'ukt'aan yéetel u tsolxikin le nukuch máako'obo' tu yóok'ol bix u ka'anal le maayao'. Le beetike' kin taak chi'itik le túukul ku ya'alik j- Collí: "¿Bix u beetko'ob le na'tsilo'ob te mejen kajtalilo'ob le chen ja'al óoxp'éel ja'ab tu mejen paalalo'obe' táan u t'anko'ob maaya?, to'one' kex ku máansko'ob ya'abkach ja'abo'ob ak xoknaalo'ob tu najil ak xooko'one' ken jóok'ko'obe' ma'atan u t'anko'ob maaya" (ich u ke'ets xikin, tu junioil 2008). Lela' tun ya'alik to'one' ka ak ajs ak na'ato'on yéetel ka ak p'íil ak icho'on tu yóok'ol u ka'ansajil u t'aan ak kaajalo'on.

Le túukulo'ob lela', je'ex in wa'ako' ma' wa junp'éel ba'a túunbeni' ma' xan chen Méejiko ku yúuchuli' tumen xan je'ex bix u ya'alik to'on Aguirree tak Colombia ku k'aat chi'ita'al: "¿Mina'ana wal junp'éel u paatil ti' u ka'ansa'al le na'tsil t'aano'ob te ich le máasewáal túukulilo'obo'?, yéetel lela' jach k'a'ana'an ak tuklik wa le ts'a xook kak beetiko'on yéetel u yáanal túukulilo' tu beel wa ma' te ka'ansaj kak beetiko'ono'" (Aguirre, 2002).

Le o'osale' (Galdames yéetel u jeelo'obe', 2008: 13), ku beetko'ob ak túukul tu yóok'ol: "¿ba'axten k'a'ana'an junp'éel u x- no'oj beelil u ti'al u ka'ansa'al le na'tsil t'aano'obo'?" Leti'obe' ku ya'ako'obe tumen bin "te k'íino'ob bejla'aka', tun k'aatóolta'al junp'éel jach utsil ka'ansaj ku taal tu moots miatsil yéetel tu moots u t'aan le kaajo'obo' (...), le beetike' u wíinklal le t'aan k'a'ana'an u ka'ansa'al yéetel bix k'a'ana'an u ka'ansa'alo' jach k'a'ana'an u jóok'ol te ich le kaajo'" (Galdames, Walqui yéetel Gustafson, 2008: 14) ma' to'on k'a'ana'an ak kumts'aatik ti'obi'.

Ich u ts'ook t'aanile' Sichrae ku ya'ike': "Jach jak'óolil le sáasilil ku ts'aik le k'uben t'aan ku beetko'ob (u yuumil le kaajtalo'ob) ti' u paajtal u ch'akta'al le talamilo'ob ku yáantal te ts'a xookilo'" (Sichra, 2006: 107). Le beetike', "le xoknaal paalo'obo', le yuumtsilo'obo' yéetel le na'tsilo'ob tu najil xook te Cochabambao' tu'ux ku ka'ansa'al quechua (junp'éel u na'tsilil t'aan Bolivia) je'ex u la' xookilo'obo' ku ya'ako'obe' jach k'a'ana'an bin u múuch'kinsa'al bin u túukul máasewáal miatsilo'ob yéetel u túukul le sasakwíiniko'ob u ti'al le ka'ansajo'..." (Sichra, 2006: 118) (Teen sut ich maaya t'aan).

 

2 ¿Tu'ux u taal le túukula'?

Tu kajtalil Naranjal Poniente tu'ux yáan 734 juntúulul máako'ob kajnaalo'obi'. Naranjal Ponientee ti' yáan tu méek'tankaajil Felipe Carrillo Puerto, tu peeten lu'umil Quintana Roo, Méejiko. Weye' o jach tu láakal máak t'anik maaya, jach chen wa ba'ax k'íin je a wilik u t'aan juntúul nool yéetel u yáabil wa yéetel le máako'ob táanxel kaajilo'obo' ich le kastla'an t'aano'. Chen ba'ale' u táankelem wíinikilo'ob yéetel u mejen paalalilo'obo', bejla'ake', táan u káajal u yáax jóok'ol u t'aano'ob ich kastla'an t'aan ma' ich maayai.

Le túukul kin ts'íibtika ku taal ich ka'ap'éel tu'uxi. Yáax jun p'éele', ku taal te ich u beelil tin xíimbaltaj yéetel le xak'al na'at tin beetaj tin kajtalil Naranjal Ponienteo, tu'ux tin kaxtaj in wilik bix yanik u kuxtal le maaya t'aano'; u ts'óok ka'ap'éelo', le te jach tu'ux u taal le túukulo'ob: lela' u k'aat u ya'ale', jach máax túukulil le ba'alo'ob ts'aabten in wojelto'.

2.1 U beelil bix uch in na'atik "u jóok'ol t'aan"

Yáax taanile' tene' óoken in na'at bix yanik u kuxtal le maaya t'aan tin kaajtal yéetel u túukulil le xak'al na'at ku ya'alal etnografíao' tumen bin "jach k'a'ana'an u ti'al u na'ata'al bix yanik u kuxtal le t'aano'ob te ich le kaajo', te ich u kaxanil bix yanik u súukil le t'aan te ich le t'aano', tu yo'osal u paajtal u tso'olol bix u bin u k'éexel" (Sichra, 2003: 129) (Teen sut ich maaya).

Ti' tene' junp'éel xak'al na'at yéetel le etnografíao' u k'aat u ya'ale' junp'éel u beelil u ti'al ak na'atik bix yanik u kuxtal junp'éel kaaj wa bix yanik u múuch' kuxtal wíinik ich junp'éel kúuchil tu'ux taak ak kaanbal. Le beetike' k'a'ana'an ak jach utsil ts'íibtik ba'ax ku yúuchul tumen:

(...) Je máakal máak u túukulil kaxan na'at ka beeta'ake' jach ka'ana'an u ch'a'túukulta'al u taakbejsa'al u túukulil bix yanik u kuxtal le kajtalo', u meyajo'ob yéetel u jejelaasil bix yanik u kuxtalo'ob, le toj t'aano'ob ku t'aan tu yóok'olo'obo' yéetel u kananil u k'aaxo'obo' (...). Le xak'al na'at lela' ku kukinsik le ba'a kak ts'akakba'on na'at ich u kuuchililo', ich u kíinililo' yéetel ich jach je'ex yanikilo', yéetel xan ku k'uchul u na'at u ts'u' le túukulo' yéetel u múuk'o', ko'one'ex a'alik beyo', le beetiko'ob u yáantal junp'éel jeets'elnak kuxtal te kaajo' yéetel le sa'ajsik u ts'íibolalo'obo' (Hymes,1978)² (Teen sut ich maaya).

Chen ba'ale', je'ex tu láakal xak'al na'atil ku beta'al tu yóok'ol u kuxtal junp'éel kaaje ku k'a'ana'ankunsa'al u p'í'ichil le icho', u je'ebel le xikino', u péeksa'al le k'abo' yéetel le óoko', u ti'al u paajtal u ka'ana'al bix yanik. Je'ex u ya'ik le nojoch x- chíich Victoriaa':

P'íil a wich, je'e a xikin, péeks a k'ab..., bey u ya'alik ti' teen úuchil in máama tun ka'ansken te chuuyo', le ken u ya'ato'on ka ak p'íil ak icho'one' u k'aat u ya'ale' ka ak jach utsil íilto'on ba'ax ku beetik yéetel ka p'aatak tak poolo'on ma' chen ka ak ili'; je'elo', je'e a xíkino' tun ya'iktech beyo' ka a jach ch'enxikint ba'axej ku ya'ako' tumen ma' un ka'a a'ik a wu'uyej, beytun ken ts'o'okoke' jach k'aja'an u ya'ikten, "péeksaj k'ab, wa ma'e mix ba'a u bíilaj le ba'a ts'a wiko' yéetele ta wu'uyo'", le beyo' tun ya'alikteche' ka a chúuy le nook'o'. (In k'aat chi'. VYC, 25/X/09).

Le betike' ka ts'o'ok in woojeltik bix u yúuchul kaanbal ich u túukulil maayae náapul tin ts'a in ba in beetej. Le chen p'éel in taal tin xíimbale' taanili' in jan ts'íibtik le ba'alo'ob tsikbalta'ab teno' wa le x- éerendoso'ob xan tin wu'uyajo' tumen chen ja'alib bey u p'aatal kuxa'anil le na'ato'ob tu ts'a'ob teno' wa le ku tóop'sa'al túukul ten tu yóok'ol le xak'al na'at kin beetiko'. Le beetike' jach kin ts'aik óojeltbil le ka'ap'éel ba'alo'ob lel áantena': líi'isaj t'aan yéetel xíimbal.

2.2 Líik'saj t'aan yéetel xíimbal

Tu kajtalil Naranjale', bey junp'éel chan chichan kajtalo', tu láakal tsikbale' jach taj séeba'an u k'uchul tu xikin máak tumen jach máan séeba'an u máan tsikbalbil, kex ma' kajnaalileche' ma'atan u xáantal ts'u' k'uchul ta wiknal junp'éel tsikbal. Le o'osale' je máaxak ka k'uchke jach ma' un yúuchtale ts'oka'an u yóojeltik ba'ax ku máan u k'íin ich u kuxtal le láak'tsilo'obo'. Le tsikbal ku máansa'alo' le kaajtalo' ku ts'amo'ob u k'aaba'e líik'saj t'aan. Ku ya'alik nojoch chíich x- Trinidaade': "Le te ku máan u tsikbalt le x- ch'úupo'obo' wa le xíibo'obo' tu jóol takil najo'obo' wa je tu'ux ku much'kuba'ob te tsikbalo'..., leti xane' ku ya'ala'al líik'saj t'aanilo', le ti'e beyo' " (In k'aat chi'. TCC, 15/V/10). Le beetike' ti le kaxan xak'al na'ata' tak k'a'ana'ankunso'on le líik'saj t'aano'obo' u ti'al u paajtal ak nats'ik to'on le tsikbalo'obo' yéetel le túukulo'obo' ku máan u suut te ich le kaaj tu yóok'ol le bix u jóok'ol wa u jo'osa'al le t'aano'.

U la'a ba'a jach k'a'ana'an in tsikbaltike' leti'e xíimbal jach suuk u beeta'al te kaajo'. Naranjale' le chen ja'al u taal u yéemel u chokolil le k'íino' le x- na'tsililo'obo' táan u káajsko'ob u bino'on xíimbal tu yotoch u na'ob wa u chíich u paalalo'obo'. Te xíimbalo', ya'abkach ba'a ku beeta'ali'. Yáan k'íine' ti' ku yúuchul le líik'saj t'aano' wa le x- éerendoso'ob te ba'alo'ob ku máan u k'íin te kaajo' yéetel xan ku múuch' jaanalo'ob le láak'tsilo'obo', u ts'o'ole' te'e xana' ku ka'anskuba'ob ts'áak; le beetike', jach o sáansamal le xíimbal te káajnalilo'oba'. Le xíimbalo' je máaxake u beeytal u beetike', chen en a wa'al "taalen xíimbal" ku cha'abal a máan yéetel ka woksa'al te ich le tsikbalo'ob ku yúuchulo', wa kex ku káajsa'al u jeel tsikbalo'ob ta wéetel tumen le máako'ob ka xíimbaltiko'obo'. Le o'osale' to'one' ti' ak beetik le k'aat chi'obo' yéetel le ilaj tsikbalo'obo' te kaajo' sen maano'on xíimbal, chen k'uchko'on te tu yotocho'ob le láak'tsilo'obo' kak a'ake': taalo'on ak xíimbaltech nojoch yuum wa nojoch xúunan, tumen wa kak a'ik: taalo'on ak beeto'on te'ex junp'éel k'aat chi' wa in wil ba'ax ka beetke'ex ka in ts'íibte, ma'atan ak bin k'ambil te najo'obo', jool kun nup'bil to'on wa kex ma' un bin u tsikbalto'ob to'on tu beel le ba'a taak ak kanko'ono' tumen u yóojelo'ob chen ti' ak ts'íibte ma' wa chen táan ak maano'on utsil xíimbali'. Le ka'ap'éel suukbenilo'ob te kajtala', leti'ob áanto'on k'uchul tu na'ate le úuchben nukuch máako'obo te kaajo'.

2.3 "U ka'ansaj úuchben nukuch máako'ob"

Je ba'axak k'íinil ka a k'aat a wóojelt wa a kaan bix u beeta'al le úuchben meyajtsilo'ob yéetel le yáalulo'obo'; je'ex u jo'osa'al le t'aano', le k'uub jaanalo', le ts'aako' yéetel u la'ob úuchben tsolnu'ukilo'obo' yáax taanil ba'ax ken u ya'alo'ob tech le nukuch máako'ob kuxa'ano'ob bejla'ake': "ku ya'ake' úuchben nukuch máako'obo' " wa "u ka'ansaj le úuchben nukuch máako'obo'", kex leti'ob óojeltmile' ma' un ya'ako'ob wa leti'ob a'alik. Ma' xan táan u ya'ako'ob yáax taanil wa u yuumo'ob ojeltmil wa kex u noolo'ob. U t'aano'obe' mina'an u xuul u k'íinil tu'ux ku káajal chen ba'ale' yáan u wíinikil káajsik; u yúumo'ob yéetel u noolo'ob, tu ch'aktaj lelo'obo' ma' u yóolo'ob tu'ux u taali' chen u yóojlo'ob u ka'ansaj úuchben nukuch máako'ob ku ka'a maansko'ob tu jeel nukuch máako'ob kun ka'a maansik tu jeelo'ob chen u chuk u k'íinil ti' leeti'ob. Lela' je u páajtal ak ilik te ich le maansaj ka'ansajil úuch ti' junp'éel suutukil tu'ux kíim juntúul chan paal tu kajtalil Naranjal Poniente:

Te tu najil tu'ux kíim le paalo', le ka ts'o'ok u k'o'osol u ju'unil ti' ts'aabil tu k'ab le chan paal kun mukbilo', u nool le chan paalo' ma' u yóojel ba'ax ken u beet yéetel u xéexet'al le ju'uno'ob p'aat uch u beeta'al le loolo'obo'. Yáax táanile' tu k'aataj u yu'ubo tu yet najil tu'ux ken u ts'a'ob le ju'uno'ob p'aato'; chen ba'ale', bey mix leti' u yóojel xan ba'ax ku beeta'al yéetelo' mix beychaj u ya'ikti' ba'ax ken u beeti', je'elo', le noolo' tu asab kibtaj u ya'ik ka u k'aato'ob u yu'ubo'ob tu jach nojoch máakil le kaaj yan te suutukilo'.

Nojoch máak j- Genaro (nool): ¿tu'ux tun ko'on tsa beya'?

Paapal yuum j- José (ts'ej yuum): ¿ma' a je'ele nojoch maaka'? k'aat a wu'uye'ex ti'.

Nojoch chíich x- Trinidad: ¿ba'anij?

G: leti' u rréesto le ju'un k'o'osa', ¿ba'ax ko'on beet yéetel a wa'ik?

T: si ku ya'ala'ale', tumen le nukuch máako'obo', ma' uts bin u líi'isa'ali', le beetik bin kun yáantal u jeel kíimil.

G: pero le je'ela' yáan bin u ts'aaba ti', bey u ya'ik le Don Teulo'.

T: je u beeytal a ts'ake'ex ichil le muknalo'...

Paapal yuum j- David (u yuum le chan kimeno'): cha'e je in ts'aik te'elo' wa kex kin tóokik, yaanili' in bo'otike'

Nojoch xúunan x- Tomasa (u chíich le chan kimeno'): je'elo' ch'ujkinse'ex te'elo' sáamale' kak ilik tu'ux kun ts'o'okol...

Hilario: ¿ba'ax úuchij Máam?

T: le paapalwíiniko'ob te k'íina' mix u yóojlo'ob bix u meyajta'a le ba'a beya'. U chi' xano' k'a'ana'an u k'a'axal tumen je'ek'a' u chi', bika'aj mukbile' ku wa'acha'a..., ma' uts ka xi'ik tu muknal bey jáajap u chi'o'. Mina'an u t'aanil ti'ob, ts'u'u tu'ubko'ob [u ka'ansaj le úuchben nukuch máako'obo'], u ts'o'ole' mun kreejtiko'ob ba'ax ka wa'ik. Beyo' mun yutstal a t'aan yéetelo'ob. (In wilaj, 13/X/09-CC1.132)

Te ich le tsikbala' kak iko'one' tu láakal le ba'alo'ob u yóojelo'ob yéetel ku máansko'ob le nukuch máako'ob tu jeelo'obo' (tu yéet nukuch máakil wa te ma' jach nukuch máako'obo') ku taal tu ka'ansaj u jeel úuchben nukuch máakilo'ob. Le kaanbalo'ob lela' lete saber ku ya'ala'al te ich le kastla'an t'aano'. Te Diccionario Maya Popularo' (2003: 455) ku ya'alik bey ich maaya ba'ax u k'aat u ya'al le sabero': ojel – "saber, enterarse" (teen sut ich kastla'an t'aan). Bey xan ku ya'alik ich kastla'an t'aan ba'ax u k'aat u ya'al ojel, beya': "saber, conocer, tener conocimiento de algo" – ojel, k'ajóol, kanbil junp'íit ba'a (teen sut ich maaya) (Diccionario Maya Popular: 181).

Te' tu kajtalil le Narajaalo', bey je'ex tu jeel u la'a menjen katalilo'obo', jach taj ya'ab le úuchben t'aanao'ob ojelta'ano'obo'. U ts'o'ole' ma' wa chen ti' u yúuchul ts'áak wa ti' u xo'okol le k'íino' wa kex xan te na'at túukulo'obo', yáan xan ti' bix u ch'íijsa'al le paalalo'obo'. Te' ich lela' yáan ti' bix u líik'sa'al mejen paalalo'obi' yéetel xan bix u jo'osa'al u t'aano'obi'. Le ken in tsol te suutukila' le te bix u na'ata u jóok'ol u t'aan le mejen maaya paalalo'obo'.

 

3 "Le t'aano' jóok'ol ku beetik"

U x- k'ampaalil u kajtalil Naranjal Poniente, nojoch chíich x- Trinidad, yéetel u jeel paapaal na'tsilo'ob yéetel juntúul u xoknaalil ka'ach ti' UIMQRoo ku ya'ako'obe' le maaya t'aano' ma' táan u kaxtik u yook te ich le ka'ansaj xookilo' mix xan te ich le najil xookilo'obo'. Ku ya'ako'obe' le maaya t'aano' junp'éel ba'a ku ka'anal yéetel u meyaj u miatsil ak kaajtalo'on.

Ma' úuchake', ka'ach táan in ts'aa xook te tu Noj Najil Xook Intercultural Maaya te Quintana Rooo', ich in máan in t'u'ult u beelil bix je u páajtal in utsil ka'ansik le maaya te táankelem paalalo'obo', k'uchen ajsbil in na'at tumen in Na', nojoch ch'íich x- Trinidad, je'ex in tsolik te tsikbal lela':

J- Hilario: nojoch máam, ¿bix a ka'ansko'ob t'aan le x- Líis (Lizeth) yéetel le x- Mamiyoo'(Johana)?..., kin wike' kex jach ma' núuklako'obe' jach man uts u t'anko'ob le maayao'.

X- Nojoch chíich Trinidad: ¡J-íijo téeche j-propesooro'!, ¡téech k'a'ana'an a wooytik!. To'one' ma'ach ak ka'ansko'ob t'aan. Le t'aano' jóok'ol ku beetik, ma' ak óojel bix u ka'ansa'al t'aani', chen ak óojel ku jóok'ol u t'aano'ob ken k'uchuk u k'íinil. Le beetike' kak kaxtik bix ak aantiko'ob ka jóok'ok u t'aano'ob. Síijnaal ti'ob tumen yan u jóok'ol je bixake'..., mix máak u p'aatal wa ma' u jóok'ol u t'aane' [...]. Chen yáan k'íine' ku taal k'as je'ela'an u t'aano'ob pero lelo' je u yutstal ti'obe'..., yáan u jeelo'ob xane' ku xáantal u jóok'ol u t'aano'ob pero lelo' yáan xan u yaalul bix u jo'osa'al u t'aan. ¿Bix a wik?..., chan j-íil ... (In k'aat chi'. TCC, 15/V/10).

Le t'aan tu beetaj ten in na'a' jach tu p'ataj ten túukul. Yáax taanil, jach jaaj, ¡tu topen!, tumen téen k'a'ana'an in wóojeltik bix k'a'ana'an u jo'osa'al u t'aan máak ich maaya maik tene' aj ka'ansajen. Le beetike tu ya'alaj tene': "téech le j-profesoro'", u ts'o'ole' ku yike tene' saatal xan in na'at tumen ma' in wóojel ba'ax kin beetiki, maik tene' ka'ansbil xan in beetik le maayao' ma' táan in waantik le paalalo'ob ka jóok'ok u t'aano'ob te ich maayao'. Le tsikbal lela' jach tun ye'esik to'one le ka'ansaj t'aan yéetel le jóok'ool t'aano' ka'ap'éel ba'a jela'antako'ob, ma' keet ba'al u k'aat u ya'alo'ob mix u na'ata'al. Ti' le nojoch chíich x- Trinidada' le maaya t'aano' ma'ach u ka'ansa'al t'anbil jo'osbil u beeta'al u t'aan máak ich maaya; chen ba'ale', je'ex u ya'ako, wa k'a'ana'an u ka'ansa'ale lelo' u meyaj aj ka'ansaj yéetel u najil xook u kaxto'ob u beelil ti u ka'ansa'al tumen le t'aano' síijnaal u taal ti' wíinik, le beetike' chen ku yáanta'al jóok'ol, síijil wa tóop'ol maik mix máak ku p'áatal wa ma' u jóok'ol u t'aan. Je'ex u ya'alik to'on j- Baker (1993) le t'aano' ya'ab bix u beelil u jóok'ol, yáane kex mix t'ola'an u beelil u ka'ansa'ale' ku ka'anal, je'ex u túukul le nojoch chíicha', yáan xane ku t'o'olol u beelil ti' u ka'ana'al je'exe ku ka'ansa'al te ich le najil xookilo'obo'.

Te ich u beelil u jóok'ol wa u jo'osa'al le t'aano', le na'tsilo'obo' ya'ab ba'a ku kaanko'obi' tumen la jo'osaj t'aano' junp'éel bej tu'ux ku kaanbal le na'tsilo'ob te ka'ansaj t'aano'; lela' u k'aat u ya'ale', le na'tsilo'ob u ti'al ka u jo'oso'ob u t'aan le paalalo'obo' yáan u ts'aakuba'ob u kano'ob ba'ax ken u ka'anso'ob, je'ex u tsolik to'on le na'tsil x- Aracelia':

Le t'aano'ob kak u'uyik u ya'ako'obo' leti' ko'on ka'a kukul a'ati'o'ob u yu'ubo'ob, tu yo'osa'al ak utsil jo'osik u t'aano'ob. Jach u jaajile' to'one' kak kanbalo'on ti' ak ka'anso'obo', je'ex u bin u k'a'ana'antal ich u kuxtalo'obo' bey u bin ak kanik ka'ans ti'obo'..., bey ak beetik u bin u jóok'ol u t'aano'ob tu chi'obo' yéetel ba'alo'ob ku k'a'ana'antal u ya'ako'ob wa u beetko'ob. Leti'ob e'esik u beelil ba'ax ken u kano'ob yéetel bix ken u kano'ob t'aan tak ti' u k'uchlo'ob u beet u nukuch máakilo'ob... (In k'aat chi'. AKD, 15/V/10).

Je'elo', je'ex u ye'esik to'on le na'tsila', le jóok'ol t'aano' yáan u beelil jola'an ti' xíimbaltbij, te bej lela' le na'tsilo'obo', tu káajbale', ma'ach u tukliko'ob u ts'aakuba'ob u yokso'ob le t'aan te tu chi' le mejen paalalo'ob yéetel xan ma'ach u beetko'ob x- kukul a'alko'ob le paalalo'ob le t'aano'obo', tumen leti'ob le x- natsilo'ob kukul a'atik te paalalo'ob le t'aan ku bin u jóok'ol tu chi'obo tu yo'osa'al u kansko'ob ti'ob ba'ax u k'aat u ya'al le t'aan ku kanko'obo' yéetel ba'ax le ku k'a'ana'antal te ich le kuxtalo'. Le beetike' te na'tsilo'obo' le maaya t'aano' ma'ach u ka'ansa'al; jo'osbil u beeta'al, u ts'o'ole' le ku kaanbalo'obo' ma' le te mejen paalalo'obo' leti' le na'tsilo'obo' tumen leti'ob k'a'ana'an u kaanko'ob bix ken u jo'osilo'ob u t'aan le mejen paalalo'obo'. Yéetel le túukulo'ob lelo'oba', tak weye', je u paajtal ak na'atike le t'aano' ch'íijsbil u beeta'al tumen le na'tsilo'obo', je'ex u ch'íijsa'al wíinike. Le o'osale jach k'a'ana'an ak ch'a' óoltik u túukulil yéetel u yaj óolil ken u ya'ato'on juntúul xoknal: "¿ba'axten tun ku ka'ansa'al le maaya t'aan te Universidaado', sí wey te kaaja' máas uts u ka'anal le maayao', kex tun proybilta'altech tumen a papaje', bey kun jóok'ol a t'aano'" (In k'aat chi'. HUP, 08/V/10), tumen u k'aat u ya'ale' yáan ba'a ma' tu beel kak beetik te tu noj najil le xooko'obo' tu'ux kak ka'ansik le maaya t'aano', wa u jeelo'ob le na'tsil t'aano'obo'.

 

4 "Bey u ch'íijsa'al wíinike'"

U jóok'ol le t'aano' ku ya'alik to'on nojoch chíich x- Trinidaade' te ich u chíijil le paalalo'ob ku ch'íijil xano', "je'ex u bin u ch'íijil le paalo' bey u bin u jóok'ol le t'aano' " (In k'aat chi'. TCC,15/V/10). Lela' bey xan u ts'aik ak ojelt le noj xúunan x- Paula le ka'ap u k'a'asik bix úuch u ch'íijil leti' yéetel u láak'o'ob.

... To'on túune' ka ch'íijo'one' laj ich maaya jóok' ak t'aano'on... Tene' téen jo'os u t'aan in wíits'íno'ob; kin wa'ikti'obe': ne' jaanen, jaant a wo'ocha', lela' ja'as, lela' waaj, chen ken a wu'uye' tun k'aatik u yo'och. Je'elo ka wa'ik ti'e: ne' k'aat le ja'o', leti' xane' ku ya'ik , ts'aaten ja'i'... Ka wa'ikti'e: a'a ts'aanten ja'i', ts'aatne le ja'aso', ku ya'ik xan: "ts'aanten ja'i' máan, ts'aaten le ja'aso' máan. Bey u jóok'ol u t'aano'obo'... (In k'aat chi'. PYP, 14/V/10)

Le t'aano' yáan u yáalal xan bix u bin u ch'íijil tumen le t'aano' leti' e'esik bix u bin u ch'íijil wíinik, je'ex u ye'esik to'on le tsikbal lel tak ilaj tu kajtalil le Naranjalo':

Le ka k'uch Doña Paula te tu jóol le najo' ku ya'ik beya: "buenos días"..., Jach ma' sáamme' ka jóok' u yáalkab le chan ch'úupal x- Lizetho', in wa'ake yan ti' jo'op'éel ja'ab, ka tu núukaj beya: "Doña Paula ts'oka'an a k'uchul".

Le Doña Paulao' ja'ak' u yóol, ka tu ya'alaj ti' nojoch máak Trinidad beya: "Peero le x-Liiza' jach chich u bin u "ch'íijil. Nojoch máak Trinidade' tu núukaj beya': "Beyo', jach taj séeb u "ch'íijil", jach uts u t'aan yéetel xaan ku ts'aakubaj pak'ach, chen ba'ale' le ts'een kaaxo' jach uts u beetik. (In wilaj, 04/X/09-CC1. 58)

Te'ela' je'ex u ye'esik to'on le tsikbal lela', u jóok'ol u t'aan le chan x- ch'úupalo' leti' e'esik bix u bin u ch'íijil; u k'aat u ya'ale', u jóok'ol u t'aan le mejen paalalo'obo' jach taj k'a'ana'an u ti'al u ch'íijilo' tumen "te ich u beelil le ch'íijilo' le paalo' yáan u laj kanik tu láakal le ba'alo'ob k'a'ana'an ti' u kuxtalo'obo'; chen ba'ale', u ti'al u k'uchul u kaan le baalo'ob jach k'a'ana'an ti' le t'aano' (J- Sobrino, 2008: s/p) (Téen sut ich maaya).

J- Garret yéetel u jeelo'ob (ch'a' chi'ita'ano'ob ich u ts'íib j- Sobrino, 2008: s/p) ku ya'ako'obe' junp'éel ba'a jach taj k'a'ana'an u taakbejsa'al te ich u xak'al na'ata'al u xo'okol le ch'íijilo' leti' "u túukul le miatsilo'ob yáan te tu yóok'ol le bix u na'ata'al u ch'íijil le t'aano' yéetel u jeel le ba'alo'ob yáan te tu kuxtalo'ob le wíiniko'ob te ich le kaajo'" (Téen sut ich maaya). Lela' bey xan u na'atik le nojoch chíich x- Trinidad yéetel le nojoch xúunan x- Paulao' tumen bin tu paach je'ex u bin u ch'íijsa'al le paalalo'obo' bey u bin u ch'íijsa'al le t'aan xano'. Nojoch ch'íich x- Trinidaade' ku ya'ake' yáan bin óoxp'éel u yáalal u chíijsa'al le t'aano', je'ex yanik u óoxp'éel u yáalal u ch'íijil le wíiniko'obo'.

J- Hilario: je'elo', ¿bix tun u ch'íisa'al le t'aano'?

Nojoch chíich x- Trinidad: bey u ch'íijsa'al wíinike', máake' ken ch'íijike' óoxyáal u kuxtal [...]. Je'ex u ya'ik aminaj in taatae: yáax taanile' lete; mina'an le na'ato', lela' ich yo'omil tak chan paalil ma'ik ma' síijik máaki' pero tak ts'a síijile' ma' yáanlak a na'ato'[...]. Ken ts'o'okoke', lete yáan le na'ato', lela' lete chen u chuk le paalil yéetel tak te x-lo'bayenil wa u táankelemil máako'. Te'elo' ti' ken a kajóolt le yóok'óol kaaba' yéetel yáan a kanik meyaj..., u ts'ooke', lete ken k'uchuk u nojoch máakil máako': te'ela' u yúumil kaaj a'aik máax u nojoch máakil kaaj, pero chen ja'al lela' teche' a wóojel ts'áak, payilchi', ilaj paal wa x- ch'úupech wa kex j- menil wa xíibech [...]. Te jujunp'éel ch'íijilo'oba', je máakalmáak ichilo'obe', le wíiniko' yáan ba'a ken u kaan u t'ani'... (In k'aat chi'. TCC, 15/V/10)

U ch'íijsa'al wa u jóok'ol le t'aano' ti' ku káajal tu káajbal le kuxtalo', le chen yo'omchajak le na'tsilo'obo', yéetel ku taal u ts'o'okol le ken k'uchuk le xíibpaal wa le ch'úupaal u k'ajóolto'ob le yóok'ol kaabo' yéetel u kano'ob u meyajil le kool wa le ich najo'. Páatil k'ucho'ob u beeto'ob u táankelemilo'ob wa u x- lo'bayenililo'ob le paalalo'ob le t'aano' ts'oka'an u jóok'ol, u jeel le t'aano'ob ken u kano'obo' chen u ti'al u beetik u nukuch máakilo'ob tumen yáan u kanko'ob u t'aanil ts'áak, payalchi' yéetel u jeel meyajilo'ob u ti'al u chíinpoolta'alo'ob nukuch máakil tumen le kaajo'. Te ts'íib lel kak beetiko'ona', to'one' chen u yáax ka'a yáalil u ch'íijil le t'aan ko'on tsolo'; le te bix u jóok'ol yéetel u jo'osa'al le t'aano', yéetel le bix u chíijsa'alo'.

4.1 "Mina'an le na'ato'"

Te tu yáax káajal u ch'íisa'al le t'aano', je'ex u ya'alik ti' to'on x- nuk chíich Trinidaade, ku káajal te tu'ux mina'an le na'ato'. Te'e yáalul lela' ku na'ata'ale' yáan bin xan u yo'omtal yéetel u síijil le t'aano', le beetike ku bin u k'íinil "tak ich yo'omil yéetel paalil". Te ich le jujunp'éel yaalulo'oba' le xíibpaal wa le ch'úupalo' yáan u bin u bak'eltik le t'aano', je'ex u túukulta'al le bix u jóok'ol u t'aan xíibpaal wa ch'úupaal. Yáan t'aane' tu juunalo'ob ken u kaano'ob, chen ba'ale' yáan xane ka'anksbil kun beetbil ti'ob. Bey xan, yáan u kaniko'ob u meyaj x- ch'úup wa u meyaj xíib je'ex bix úuch u síibil u wíinikilo'obe'. Lelo'oba' leti' le socialización primaria ku ya'ako'ob Rogoff (1993) yéetel Berger, yéetel xan Luckman (1979) tumen je máakalmáak yáalile', yáan u beelil, u yáalul, u k'íinil yéetel u kúuchil ti' u beeta'al; bey xan, u yuumilo'ob ti' beetik.

4.1.1 T'aan ich yo'omil. Ku je'ebel le xikino'

Le na'tsilo'obo' u yóojelo'obe' le t'aano' síijnal u taal te mejen paalo'obo', le beetike' ku túukultiko'obe' le tak ma' síijik le mejen paalo'obo' yáanili' ti'ob le t'aano'. Je'ex u tsolik to'on na'tsil x- Arecely, le t'aano' ku káajal u ch'íijsa'al te ich le yo'omtsilo' tumen je'ex le mejen x- ch'úupaalalo'obo' le ken u chukti'ob le óoxp'éel wi'inal te ich le yo'omtsilo' ku ts'áabal u k'áaba'ob, le xíibpaalo'obo' ich le kanp'éel wi'inalo', yéetel ku ka'ajal u t'a'ant'a'ana'alo'ob.

Je'ex u ya'ik a nojoch máamo' [...] te ich yo'omil kun ka'ajal u ch'íisa'al le t'aano' tumen [...], ku je'ebel xikin yéetel ku k'ajóolta'al t'aan tumen le chan paalo'. Ku ya'ik in madín, ku yilaj paal xano', ichil bin le óoxp'éel wa kanp'éel méeso' k'a'ana'an bin u ts'áabal u k'áaba' le paalo' [...], wa x- ch'úupaale te ich óoxp'éel méeso' wa xíibpaale' kúuatroo. [...], te yo'omil beyo' táan t'anik, táan t'anik ich maaya, ken síijke yéetel le maaya kun síijil... (In k'aat chi'. AKD, 15/V/10)

Le beetike' le chen óojelta'ak ts'oka'an u k'oja'antal juntúul x- ko'olej ti' chan paale' táan u káajal u t'a'anal le chan paalo', kex ma' síijiki, te ich le t'aan ku ts'íibolta'al ka jóok'ok u t'aano'. Weye' je u paajtal ak ilik ba'axten ku ya'alik x- nuk chíich Trinidad ba'axten "le paalalo'obo' u yéetel síijilo'ob le maaya t'aano'", yéetel u tsikbal le x- na'tsil Aracelia' je u beytal ak ilike "mix máak je u p'aatal wa ma' u jóok'ol u t'aan ich maayae" tumen je'ex u ya'alik x- nuk chíich Trinidado' le paalalo'obo' u yet síijilo'ob le maaya t'aano'.

Le ken síijik le mejen paalalo'obo' u k'ajóolo'ob bix u juum le t'aano', le maaya t'aano', maik u yu'ubmo'ob bix u t'a'anaj le ka'achil ti' yano'ob tu nak' u na'obo'. Le beetike junp'éel téene', tu noj kajtalil Felipe Carrillo Puerto, x- na'tsil Paulae tu k'eyaj j- Luís tumen tu ya'alaj junp'éel k'aak'as t'aan u yu'ub u chan paal u x- majan kíik yo'omchaja'an.

J- Luise' t'a'an jaanal tumen x- Doña Paula, je'elo' ka chen óok te kóobeno', yáax tanil ba'ax tu beete bin u méek' x- Reneyda, yo'omchaja'an, ka'ap u chen jaaxtik u nak' le x- Reneydao ka ts'o'oke' ka tu tak'aj u chi tu nak' le x- ko'olejo' ka tu ya'alaj ti' beya':

"Chan táak in ta'", "chan táak in ta'...". Ka tu yu'ubaj x- na'tsil Paulae xaj k'éeyaj tu beetaj ti' j- Luís: "j- Luís ba'ax ka wa'ik te paal beyo', man wikaj wa tun yu'ubik, chen nojchlakae' ya u tuklike' u k'aaba', makachi', ma' ka suut a wa'ati' beyo, ¿ta wu'uyaj? Mix juntaan suut oora a ka aik ti' beyo'...

Ka ts'o'ok u k'éeyaj na'tsil Paulae, ka tu sutuba te tu'ux kak jaanalo'ono', ka tu ya'alaj to'on beya': "Si jach jaaj bin, le mejen paalalo'ob, je'ex yaniko'ob beya' tu nak' u máama'obo' táan bin u k'ajóoltiko'ob bin t'aan, bey bin xan máak, je'elo' tu láakal ba'a kak a'ake' yáan bin u kanik. Ken síijike' bey ken u ya'alij. Le beetike' kin k'aatik ta laaklile'exe' ma' a wa'ake'ex k'aak'as ba'alo'ob u yu'ub le paalo'..., wa táan a t'anke'exe', chen utsil t'ante'ex". (In wilaj, 27/XII/09-CC.183)

Yéetel le paakat lela', bey xan je'ex yéetel le yáax k'aat chi'o', táan ak ilike le ken u ya'alo'ob Rogoff (1993) yéetel Luckman yéetel Berger (1979) le socialización primariao' ku káajal le ken síijik le mejen paalalo'obo'; bey je'ex, u t'aano'obo' Garton (1994), ma' bey u yúuchuli tumen weye' táan ak ilike, yéetel le t'aano', u socialización primaria le mejen paalalo'obo' ku chúunul tak ma' síijik le mejen paalalo'ob, ich yo'omtsilil. Je'ex u ya'alik na'tsil x- Paula: "tu láakal le ba'alo'ob kak a'aliko'ono' táan u bin u kanik, le beetike yáan u ya'alik le ke síijiko'" (In wilaj, 27/XII/09-CC.183). U meyajil le miatsil lela' ku beeta'al xan te tu jeelo'ob le na'tsil kuxtal kajtalo'obo'; je'ex bix te tu noj lu'umil Bolivia tu'ux kaja'ano'ob le mobimaso'obo', te tu'ux le na'tsil yéetel le yuumtsilo' ku ch'íijsiko'ob le mo'tami:bao'— "le chan paal te ich le yo'omtsilo'", ku machko'ob yéetel ku yáabit t'aaniko'ob (EIBAMAZ, 2009: 39). Yéetel lela' ku jaajtal u t'aan Sobrino (2008: sp) le ken u ya'al le t'aano' leti' u jach noj beelil u ti'al u ch'íijsa'al le mejen paalalo'obo', u ts'o'ole' leti' xan u noj beelil u ti'al u na'atal u ch'íijilo'ob (Garret yéetel u jeelo'ob, ich u ts'íib Sobrino, 2008: sp).

Je'ex bix u taal ak a'aliko'ono' te ich u ch'íisa'al le t'aano' yáax taanile' k'a'ana'an bin u je'ebel u xikin le mejen paalalo'ob te t'aano'. X- na'tsil Reneydae ku jach a'alike le mejen paalalo'obo' jach k'a'ana'an bin u táabsa'alo'ob te t'aan te ich maayao' te ich le yo'omtsilo', tu yo'osal u jóok'ol u t'aano'ob ich maaya. Le na'tsil lela' ku ya'alike ti' u táabsa'al le mejen paalalo'ob te t'aan te ich maayao' jach k'a'ana'an u beeta'al u yu'ubik le maaya t'aano', le beetike leti'e ku yu'ubik x- maaya paax ich u yo'omtsilil.

X- Reneyda: j- Íil yáan wa tech CD ich maaya a majanten u ti'al in wu'uyej, tu yo'osal in ken síijik in chan nene'a' u yóojel maaya..., je'ek'aja'an u xikin ti' maayaj.

J- Hilario: yaan ten, je in maanjantik teche'..., ¿ma'ax a'atech wa u kanik maaya a nene' wa ka a wu'uy paaxo'ob ich maayae?

X- Reneyda: in máamaj, leti' a'ake' le mejen paalalo'obo' ku káajal bin u kanik t'aan le ku yu'ubik ak t'aano'on, yéetel bin le t'aan kin wu'uyko'..., je'elo' bey teen weye' sáamsamal chen español kin wu'uyko', le beetik taak in wu'uyik páax inch maaya ..."(In wilaj, 9/I/10-CC.184)

Ko'one'ex túukultike le chan paalo' ku k'i'ik'eltik le t'aano', je'ex u ya'ik yumtsil j- Luise': "To'one' j- Hilario ma'atan ak tu'ubsik le maayao' tumen tak k'i'ik'elo'on yáan. Je ba'axak ka beeta'ake' ma' un tu'ubul, chen ba'ale' to'one' k'a'ana'an ak ka'ansik le espaniol tak paalalo'ono' tumen lelo' ku tu'ubul wa ma' un ka'anal tu beel; le chen jóok'oko'ob tu'ux ku t'a'anal le maayao'... (In tsikbal yéetel LHT, tu mayoil 2010).

X- na'tsil Reneydae ku ya'ake te tu je'ebel u xikin le mejen paalalo'ob te t'aan te ich le yo'omilo' ku táakpajal le x- nuk xúunan yot'ik le x- ko'ojlejo'ob k'oja'ano'ob te mejen paalalo'ob yéetel le láak'tsilo'ob yano'ob te ich najil tu'ux ku kuxtal le x- yo'omo'obo.

Ich u tsikbal juntúul x- xoknaal ti' maaya te UIMQRooo' ku ya'ake' le ajka'ansaj j- Mario Collí tu tsikbaltaj u túukul tu yóok'ol u ka'ansa'al le maayao', lela' ku ya'ake': "Yáax táanile' k'a'ana'an bin u je'ebel bin u xikin le paalalo'ob u ti'al u kano'ok le maayao', u ti'al lela'; k'a'ana'an u t'a'anal le maaya u'uybilo', k'a'ana'an bin u yu'uba'al páax ich maaya tu yo'osal bin u suuktal te xikin u t'aanil le maayao'..." (teen sut ich maaya)(u tsikbal x- Heidi Sánchez, 13/III/10). U meyajtsil u je'ebel u xikin le mejen paalalo'obo' ku táasik to'on ya'abkach túukulo'ob ti' u ka'ansa'al le maaya t'aano'. Je'ex lela' táan u ya'alik to'one ti' u ka'anal le maaya t'aano' ma' yáax ts'íib yéetel xook ku ka'ansal wa ku ka'anili', yáax ch'en xikin. Je'ex u ya'ik Baker (1993) yéetel Larsen-Freeman yéetel Long (1994) yáax táanile' k'a'ana'an junp'él IN PUT, junp'éel IN PUT ti' xikin.

4.1.2 "T'aan ich Chan Paalil". Ku táabsa'al óol ti' t'aan

Le che ts'o'okok u síijil le paalo', kex ich junp'éel ja'ab le ku bisik u ch'íijil le Chan Paalo', u ch'íisa'al le t'aano' ku ch'a'ajo'olta'al ich ka'ap'éel súutukil: junp'éel súutukile ku tuukla'ale le t'aano' tu juunul ku jóok'ol yéetel u la'e junp'éel ku tuukla'ale le t'aano' k'a'ana'an u k'aata'al ti' yuumtsilo'ob ka jóok'ok'.

4.1.2.1 "Óokol t'aan"

Te ich u yáax óoxp'éel wi'inalil u kuxtal le Chan Paalo' ku túukulta'ale yáan u yáax jóok'ol tu juunal le x- óok'ol t'aano', tumen ma'atan u pa'ata'al ka jóok'ok' u jach utsil t'aan, je'ex u ya'alik Vila (1994). Kex yáan k'íine jach ku utsil jóok'ol u ya'ako'ob máam wa táata te ich u yóok'olo'obo', le beetike ku ya'ala'ale x- óok'ol t'aan le ku yáax jóok'olo'.

J- Hilario: ¿bix tun u jóok'ol le t'aano'?

X- Trinidad: áan lelo' in wa'ake' mi jach trees meses ti'ob ken káajak le óok'ol t'aano' tumen teche' le k'íin ku síijil le chan paalo' táan káansik a táabsik u yóol t'aan, ka t'aant'an pooltik kex mun núukik [...]. [...], bey kun káajal u tsikbalo'ob tu chan néene'ilo'ob. In wa'ake' mi jach bey u ya'ako'oba': "júuúum, júuúum, júuúum"... (In k'aat chi'. TCC,15/IV/10)

Te ich le yáalul lela' ku ka'a ch'a'ajo'olta'al u je'ebel le xikin te t'aano', chen ba'ale tu ka'ap'éel tseelil tumen le na'tsilo' ku ch'a'ajo'oltik u nats'ik le t'aan te Chan Paalo' yéetel xan ku pa'atik u yu'ubik u jóok'ol le x- óok'ol t'aano'; ka u ch'a'jo'olt u x- kukul a'alik u yu'ub le Chan paalo', jex u tsolik x- Aracely te táanilo'. Le óok'ol t'aano' jach ku yu'ubal u jóok'ol te ich le kanan paalo', jex u ye'esik to'on le ilaj lela':

Le x- nuk chíich Trinidado' táan u k'áayik le x- maaya k'áay lel ti' u wéensik u chan áabil x- Gimena.

X- múuts'ij, múuts'ij,

x- múuts'ij, múuts'ij.

ko'oten a weensej chan paala',

Ko'oten, ko'oten a weensej x- múuts'il.

X- múuts'ij, múuts'ij,

x- múuts'ij, múuts'ij.

Ko'oten a jayabaj tu yóok'ol,

ko'oten a jayabaj tu yóok'oj x- múuts'il.

Lalalalajjj, lalalalajjj,

lalalalajjj, lalalalajjj.

X- múutsij, múuts'ij,

x- múutsij, múuts'ij.

Ko'oten a weensej chan paala',

ko'oten, ko'oten a weensej x- múuts'il.

X- múutsij, múuts'ij,

x- múutsij, múuts'ij.

Ko'oten a jayabaj tu yóok'ol,

Ko'oten a jayabaj tu yóok'oj x- múuts'il.

Le chen p'elak u ts'o'okol le yáax k'áayo', x- Aracelie tu táakch'íintubaj u t'aan le x- nuk chíich Trinidado' u ti'al u ya'ati' le jak'óolal ts'oka'an u yilik ti' u t'aan u chan paalo', "le paala' jach tun jóok'ol u t'aan, jach uts u ya'ik: máamaj yéetel táata". (In wilaj, 03/10/09-CC1. 51)

Le ilaj lela' jach ku ye'esik to'one' le t'aano' jach jaaj jóok'ol ku beetik te ich u ch'íijil le Chan Paalo', chen ba'ale' ku ye'esik xan to'one' le k'áayo'ob ich maayao' jach taj k'a'ana'an u ti'al u je'ebel u xikin le mejen paalalo'ob te maaya t'aano', je'ex u ye'esik to'on le na'tsil x- Reneyda yéetel ka'ap u k'aatik le maaya k'áay u ch'enxikint te ich u yo'omilo'.

U k'íinil u káajal u jóok'ol u t'aan le mejen paalalo'obo' mina'an máak jach p'ísmij. Ku ya'alik x- nuk chíich Trinidade k'éexelnak, chen ba'ale ti' Halliday (1994) le Chan Paalo' ku káajal u yáantal ti' ba'a na'atbil te ich u t'aano' le ken u chukti' le bolon wa le waxak lajun wi'inalil ti'o'. Chen ba'ale' x- nuk chíich Trinidade, te ich u máan te ich u meyajil le ilaj síijil paalo' ts'oka'an u yilike' yáan paalal ku jóok'ol u t'aan le ma' u chukti' le waxakp'éel k'íin síijiko'. Le yáax t'aan bin ku ya'ako'obo' leti'e máama wa xíibpaalo' yéetel le táatao' wa ch'úupaalo'.

[...]. Pus ma' a le j-Huugo máas chichan ka tu ya'alaj u máamai' [...], mix u ts'a óocho diaas ti'i [...]. Bey mun k'amik u chu'ucho', kin wa'ik ti' le x- Candelariao': cha' u yáawat ma' a táan ts'aik u chu'uche' mun kamiki'. Je'elo', ich u yáawat óok'ole' ka tak u'uyaj u ya'ik: "máama, máama, máama...", ki beya'. Kin wa'ik tun ti' x- Caandile' (Candelaria): ¡áabe u'uya wu'uye tak u máama ku ya'ik!...,--"chíinga, ¿bix uch u ya'ik in k'aaba'?, ¿bix uch u t'anken...?" ki xan u x- Káandili (Candelaria). Bey jóok'ik' u t'aano', tun t'aan bey kex chan néene'o'. Máama tu ya'alaj maik chin xiibpaal wa ch'úupale' ku ya'ik aminaj in taataile' taata ken u ya'alej... (ibid)

Tak weye' je u paajtal ak ilike le t'aano' jóok'ol ku beetik, je'ex u ya'alik to'on tak tu káajbal le x- nuk ch'íich Trinidado'. Chen ba'ale', kex ku túukulta'al tu juunal ku jóok'ol wa ku síijil le t'aano', je bixake yáan u yáanta'al xan, tu yo'osal u paajtal u k'uchul yóok'ol kaab. Lela' le te ku beeta'al yéetel le u'uyaj t'aano' yéetel le táabsaj t'aano'. Yéetel le túukulo'ob lelo'oba' ku chíikpajal le out put ku ya'alik to'on Baker (1993), le jóok'ol t'aano'.

4.1.2.2 U tóop'sa'al t'aan

Ti' u jóok'ol le t'aano' ku táakbejsa'al xan le jeets méek'o'. Le súukbe'enil lela' yáan k'íine ma' jóok'ok' le x- óok'ol t'aan chen beeta'ako', yáan k'íine xane ts'oka'an maik je'ex u na'ata'alo' ma' tu láakal le mejen paalalo'ob ku jóok'ol u x- óok'ol t'aano'ob te ich le óoxp'éel wi'inalo'. Chen ba'ale', je bixake te ch'úupaalalo'obo' le jeets méek'o' ku beeta'al te ich le yáax óoxp'éel wi'inal síijiko'obo; tumen bin óoxp'éel u túunichil u k'óobenil u pak'acho'ob, te xíibpaalalo'obo' ku beeta'al te ich kanp'éel wi'inalo'obo' maik bin kanp'éel u ti'its u koolo'ob. Le súukbe'enila' ku beeta'al tu yo'osal u ts'aabal te x- ch'úupaalalo'ob yéetel le xíibpaalalo'ob óoxp'éel ba'alo'ob ti' u kuxtalo'ob yóok'ol kaab; lelo'oba leti' le t'aano', le na'ato' yéetel le túukulo'.

Je'ex u ya'alik to'on x- nuk chíich Trinidade le jeets méek'o' ku taal u mu'uk'a'ankuns u yóol u táabsa'al le t'aan te mejen paalalo'obo' tumen ku k'aata'al yéetel le yuumtsilo'obo' ka síijil u t'aan le mejen paalalo'obo'.

J- Hilario: ¿Bix tun u jo'osa'al le t'aan te ich le jeets méek'o'?

X- Trinidad: [...], bueno le te mejen ch'úupalalo'obo', le te chen u chuk trees meses ti'obo', ti' xíibpaale' kuaatro [...]. Le chen ts'o'okok u tso'ol u jaanalil le k'uubo', je'ex u tsolik aminaj in taataile', ku káajal k'u'ubul tumen le j- Don Martíno' [...]. ken ts'o'okoke' ku yúuchul tun le jeets méek'o'. Yáax taanile', le te x- madintsil kun jeets méek'tik le paalo', yáan u máansik u sutik tu x- ts'íik núuebe u téenel tu bak'paach u meesail le k'úubo'; [...], je'ex u suuto' bey u bin u ts'aik tu chi' le chan paal le k'ajo', le x-tóop'o' yéetel le je'o'. Tun ts'aik tu chi'e' tun ya'ik ti' ba'ax u biilal [...], le chen u chuk le x-tóop'o' leti' tun ken u ya'ti': "néene' le x- tóop'a' u ti'al ka tóop'ok a t'aan, jaante chan néene' tu yo'osa'al u jóok'ol a t'aan uts". Le ken ts'o'okok u sutik bey núuebe u téenelo' ku maansik tu k'ab u padinil, bey xan ken u beetilo', chen ba'ale' leti'e tu x- no'oj kun suut [...] (Ibíd).

Yéetel le tsikbal lela' je u paajtal ak a'alike le jóok'ol t'aano', tak tu káajbal bey tu ts'o'okbale, junp'éel súukbe'enil tu'ux ku táakpajal u chíinpoolil yuumtsilo'ob yéetel le úuchben miatsilo'obo'; le beetike ku ya'alal tumen x- na'tsil Aracely te tu káajbal le tsikbala' "ma' u meyaj u najil xook le jo'osaj t'aan te ich maayao'". Chen ba'ale, u na'atil u jóok'ol wa u jo'osa'al le t'aano' jach taj k'a'ana'an u ch'a'ajo'olta'al u na'ata'al tumen le najil xooko'ob te tu'ux ku ka'ansa'al le maaya t'aano', tu yo'osa'al u ka'ansa'al u t'a'ana'al le maaya t'aan ich u miatsilo', yéetel xan ma' u ka'ansa'al junp'éel t'aan mina'an u bak'el.

4.2 U yáantal na'at

Le chen ts'o'okok u beeta'al le jeets méeko', tu'ux ku k'aatal te chen paal ka líik'ik' u xíimbalo', ku ch'a'ajo'olta'al u beelil ti' u ka'ansa'al te chan paal u kuxtal wíinik yóok'ol kaab: "u yajsa'al wa u yáajal u na'at yéetel u túukul". Te yáalul lela' ku ts'o'okol le ken téepalchajak le xíibpaal wa le ch'úupaal te meyajo', yéetel te kuxtal te yóok'ol kaab tu juunalo', le beetike' jach k'a'ana'an u kanik le t'aano'.

4.2.1 U t'aan paal

Te yáalula', te tu yáax ja'abil u kuxtal le chen paalo', le t'aano' ku jo'osa'al yéetel u yáantal le láak'tsilo'obo'. Le chen káajak u yila'al u káajal u jóok'ol u t'aan le chen paalo', ko'one'ex a'ake le ken káajak u ya'alik na' wa yuume; le ts'aaja'an u k'áaba'alt tumen Garton (1994) "u t'aan chan paal", yáan u kaxta'al u yila'al u yutsil a'alik yéetel u ya'abkunsik le t'aan ku beetiko'. Lela' yáan u yila'al u ya'abtal te ich le óoxp'éel wi'inal ti' u kuxtalo'.

4.2.1.1 "Le t'aano' ku jo'osa'al"

Je'ex te yáalul maano', le láak'tsilo'obo' ku táakpajalo'ob u yáanto'ob le chan paal ka yáax jóok'ok' u t'aano' ti' u káajbal u xíimbalo'. Je'ex u ya'alik to'on le x- nuk chíich Trinidado', te yáax ja'ab te u ch'íijil le chan paalo', le t'aan yéetel le xíimbalo' ku ketlan p'atikuba'ob; le beetike le láak'tsilo'obo' ku táakpajalo'ob u yáanto'ob le t'aan ka jóok'ok keet yéetel le líik'il xíimbalo'. Wa ma' u yáanta'al le t'aan ka jóok'ok keet yéetel le xíimbalo' ku ya'ala'ale le chan xíibpaal wa le chan ch'úupalo' tu pe'eche'etaj u t'aan. Wa ka u pe'eche'et u t'aan le mejen paalalo'obo' ku túukulta'ale le t'aano' yáan bin u xáantal u jóok'ol, u ts'o'ole' k'ak'alnak bin keno'ob t'aan ken jóok'ok u t'aano'ob.

J- Hilario: ¿Ba'axten tun ka wa'ik ku jo'osa'al le t'aano'?

X- Trinidad: Tumen yáax le te t'aan k'a'ana'an u jóok'olo', chenba'ale' yáan k'íine' ku pe'eche'eta'al le t'aano' tumen le chan paalo' ku yáax líik'il u xíimbal tu t'aan. [...], pero ma' k'aasi' según ba'ax a k'aate: wa xíimbal yáax taanil wa t'aan, teech kan ilik ba'axi'. Le t'aano' k'a'ana'an u jóok'ol ich jun aanioo wa ich jun anioo y meedioo [...], le beetike', je'ex to'ona' chen ja'al jun aaniooe táan ak jo'osik le t'aano' tu yo'osa'al ma' u pe'ech'el tumen le xíimbalo' tumen wa ku pe'ech'ele' yáan u yúuchtal u jóok'ol u ts'o'ole' k'a'ak'anak u jóok'ol le t'aano' [...]. (In k'aat chi'. TCC, 15/IV/10)

Ti' u ch'íijsa'al le t'aano' le láak'tsilo'obo' jach ka'ana'an u táakpajalo'ob u yáanto'ob le chan paal ka jóok'ok' u t'aano', tumen k'a'ana'an u náajaltiko'ob u yáax jo'osko'ob u t'aan la chan paal ti' u xíimbalo'. Le beetike te tu yotoch le x- nuk chíich Trinidado', le chan x- ch'úupal Gimena'o ku jo'osa'al u t'aan tumen u yúum, u na', u kíiko'ob, u chíich yéetel u ts'ej yuumo'ob; je'ex bix úuch ak ilik u beetiko'oba':

Le ts'ej yuum j- Reynaldoo k'uch u xíimbalt u na', x- nuk chíich Trinidad, u chíich chan x- Gimena. Le ka ts'o'ok u kutal te jool najo' tu kajaj u báaxal yéetel chan x- Gimena (in wa'ake mi jach junp'éel ba'ab yáan ti'); táan u kaxtik u jo'osik u t'aan le chan x- ch'úupalo'. Le ts'ej yuumo' yéetel junp'éel u xáanab le chan x- ch'úupalo' táan u táabsik ka t'aanak. Je'ex ak tsolik te ilaj tak beetajaj:

J- Reynaldo (R): x- Góorda, je junp'éel chan xáanaba'..., yáan in bisik... x- Góorda, je junp'éel chan xáanaba', yan in bisik,

j- Hilario (H): ¿Ba'axten ka wa'ik ti' beyo'?

R: tumen ken u yu'ube ku taal u yáalkab u yilej, ku ya'alik tene' "ma', ma', ma'..." .

X- Trinidad (T): Chen tu beetik u t'aan, ka'ache jach u ya'alik "ma', ma', ma'...". Táan u jóok'ol u t'aan ma'ik ts'oka'an u k'uchul u k'íinil u jóok'ol u t'aan, pero jach xáan u jóok'ol... Je'ex bey wa ma' u jóok'ol u t'aano' yáan u pe'ech'el u t'aan tumen u xíimbalo', u ts'o'ole' k'ak'alnak kun t'aan ken t'aanak.

H: ¿K'ak'alnak kun t'aan?

T: Beyo', wa ma' u jóok'ol u t'aan ich jun aanioo wa aanioo y medioe' k'ak'alnak kun t'aan ken jóok'ok' u t'aan.

Jach ma' sáanlaje, j- Reynaldo le ka jóok' u pul u sóol le ch'újuk pak'al ku jaantiko, tu ka'a ch'ajaj u chan xáanab le chan x- ch'úupal x- Gimenao' ka tu ka'a a'alaj ti' beya:

R: Je'el le xáanaba', yan in bisik. Je'el le xáanaba', yan in bisik. Je'el le xáanaba', yan in bisik... Taak in beetik u t'aan, pero ma' un yootik, chen tun yilik, ti' yan te ichilo'.

T: Táan u beetik u t'aan le o'osale ku tusik u bisik u xáanabo'. Ka'ache' jach ku ya'ik "ma' ken beeta'ak ti' beyo', pero le te úuch u káajal u xíimbalo' ke ch'éen u t'aan, pero yáan ak ka'a jo'osik u t'aan.

R: yáan in bisik le xanaba'.

Je'elo' x- na'tsil x- Aracelie, u na' x- Gimena, jóok' u yáant le chan x- ch'úupal te t'aano', tu yo'osal ma' u bisa'al u xáanab tumen u tsej yuum j- Reynaldoo.

X- Aracely (A): A'ati beya': ma' bisiik, ma' bisik tío, ma' bisik in xáanabo', ¡a'a ti'!

Chan paal x- Gimena (G): ma' bisik, ma' bisik tío...

Jach ma' ts'o'ok u ya'alik le chan ma' u bisa'al u xáanabo' ka túup' u yóok'ol:

A: Née' chen tun báaxal, mix jaaji' mun bisik. A ti'al, chen taak u yu'ubik a t'aan. Ma' chen óok'ol. Tu jeele' a'a ti' ma', ma', kech ti' bey ken jo'ok u ya'ik u bisiko' (In wilaj, 29/IX/09-CC1. 21)

Yéetel le ilaj lel tak beeto'ona táan ak ilike u jo'osa'al le t'aano' junp'éel meyaj tu'ux ku táakpajal u úuchben ka'ansaj u nukuch máakilo'ob le káajo'obo', u ti'al ka utsil jo'osa'ak wa ka'ansa'ak le maaya t'aano'. Te'ela' táan ak ilike ku beeta'al u táakpajal ya'abkach ba'alo'ob, suutukililo'ob yéetel le wíiniko'ob te ku kuxtal yéetelku kuxkíinta'al le t'aano'.

U meyajtsil u jo'osa'al le t'aano' yáan u túukulil ti' u kaxtik bix u beetik u bak'e'elta'al le t'aan tumen le mejen paalalo'obo', te ich u k'íinilo' yéetel u kúuchilo'; je'ex u na'atal tumen le x- na'tsil maaya'obo'. Le beetike u yáalulo'ob ti' u jóok'ol le t'aan ku pa'atalo'obo' ku kaxtik u k'a'ana'ankunsa'al le maaya t'aan tumen le chan paalo' u ti'al u yutskinsko'ob junp'éel talamil wa kex u ti'al u náajaltiko'ob junp'éel ba'a jach k'a'ana'an ti' u kuxtalo'ob. Le túukul lela' ku utsil tso'olol to'on tumen x- na'tsil x- Paula beya':

[...]. Téen jo'os u t'aan in wíits'ino'obo'; kin wa'ikti'obe': née' jaanen, jaant a wo'ocha', lela' ja'as, lela' waaj, chen ken a wu'uye' tun k'aatik u yo'och. Je'elo ka wa'aliik ti'e: née' k'aate ja', leti' xane ku ya'alik, ts'aaten ja'i... Ka wa'alik ti'e: a'a ts'aanten ja'i, ts'aaten le ja'aso', ku ya'alik xane: "ts'aanten ja'i máan, ts'aaten le ja'aso' máan... (In k'aat chi'. PYP, 14/V/10).

Jach je'ex u ya'alik to'on ich u t'aan x- nuk chíich Trinidade "táan u jo'osik u t'aan, táan u beeta'al u ya'alik ma'... le beetike ku ya'alik u bisik u xáanabo'...". Ku ya'alik to'on x- na'tsil x- Aracelie le ka jóok' u ya'alik le chan x- ch'úupaal le "ma'o'" táan u ye'esik to'on u beelil ti' ak ka'ansik yéetel ba'ax t'aanil k'a'ana'an ak ka'ansik te chan paalo', le kun táal u beeta'al te ich u jeelo'ob le k'íino'obo' chen kun "...x- kukul a'albi ti' ka'aten u ti'al ak áantiko'ob ka utsil jóok'ok' u t'aan. Bey je'ex u bin u k'a'ana'antal tu ch'íijilo' [...], bey u bin ak beetik u jóok'ol u t'aan yéetel le ba'alo'ob k'a'ana'an u ya'ako'ob wa u beetiko'ob [...], tak chen k'uchuk u beet u nukuch máakilo'ob..." (In k'aat chi'. AKD, 15/V/10). Je'ex u ya'alik Vila (1994: 88) "chen ja'alib k'a'ana'ankunsbil le t'aano' je u páajtal u ka'anale'" (teen sut ich maay). Te ich le t'aan lela' jach k'a'ana'an ak táakchi'itik Corder (1992) tumen leti'e ku ya'ake': "u kaxan túukulil u ka'ansa'al junp'éel t'aane [...] ku kaxtik u yáantik le xoknaalo' u ti'al t'aan yéetel péek yéetel le t'aano', ich wa ba'atakilo'ob yéetel túukulo'ob, je'exe le máako'ob ku kajtalo'ob te kaaj tu'ux ku t'a'anal le t'aano' [...] (Corder, 1992: 27).

U ti'al ak e'esik u la'a junp'íit le jo'osaj t'aano' kak táakbejsik le óochel lel tak bonaj yéetel le túukul tak jo'osaj te tu jo'osa'al u t'aan le chan x- ch'úupal x- Gimena tak ilaj te máaniko'.

Te boonil lela' ku jach utsil chíikpajal u na'atil u ka'ansal le maaya t'aan te mejen paalalo'obo'. Je'ex bix ak iko'ona' yáax táanile ba'ax ku kaxta'ale le ti' u mu'uk'a'ankunsa'al u túukul le chan paal te t'aano'. Te'ela ku túukulta'ale le mejen paalalo'obo je u beytal u t'aano'obe, ma' wa tun ya'ala'al ti'ob wa ma' u yóojelo'ob t'aan ich maayai, leti'obe táan u beeta'al u yiko'obe u yóojelo'ob t'aan, chen ka'ana'an u t'aano'ob.

Ich u jeel ba'alo'ob ku ka'ansik to'on le jo'osaj t'aano' leti' u yáabilil le ku ka'ansa'al le mejen paalalo'ob te t'aano'. Te ich u jo'osa'al le t'aano' ma'ach u ta'ak'al sáajkil te mejen paalalo'obo', leti'obe ba'ax ku beeta'al ti'obe chen leti' u yiko'ob je u páajtalo'ob te t'aano', ma'ach u ka'ansa'al ti'ob le t'aano', ku beeta'al u t'anko'ob le t'aano'; je'ex u ya'alik Bruner (1983) (cha'achi'ita'an ich Garton, 1994: 18): "Le paalo' ku kanik u t'aan le t'aano', ma'ach u kanik le t'aano'".

4.2.1.2 U ts'áak suput yéetel x- mulooch

Ti' x- nuk chíich Trinidade u yóojelta'al u miatsil u jóok'ol le t'aano' jach taj k'a'ana'an tumen ti' yáan tu láakal u ts'áak le talimilo'ob ku chíikpajal te jóok'ol t'aano'. Le chen jo'ok u ya'al, te ilaj tak e'eso'on, le t'aano' k'a'ana'an u yáanta'al ka jóok'ok' tu yo'osal ma' u pe'ech'el tumen le xíimbalo', ku táasik to'on u túukulil ak k'aatchi'tik: ¿ba'ax tun ku beeta'al ken k'uchuk u k'íinil u pe'eche'eta'al le t'aano'? ¿Bix u ch'íijsa'al tun le t'aan ku pe'eche'eta'alo'?

 

"¡Ku wa'ach'a le áak' yéetel le suputo'!"

Ich le x- úuchben t'aano'ob ka'ansa'an ti' le x- nuk chíich Trinidado', yáan u na'atile le t'aano' ku k'áaxal xan jex u k'áaxal le mejen páalalo'ob te ich le yo'omilo', le beetike je'ex u wa'ach'al le mejen paalalo'ob te ich le yo'omilo' le t'aano' ku wa'ach'al xan.

J- Hilario: ¿Bix tun a beetik u jóok'ol le t'aan wa ka pe'ech'ek tumen le xíimbalo' nojoch máan?

X- Trinidad: wach'bil..., k'a'ana'an u wa'acha'al yéete le suputo', ma' an wikaj le chen p'aatak bey ma' un jóok'olo' ku ya'ala'ale' u k'áaxmuba bin, je'ex u k'áaxkuba mejen paalal tu síijbale'. U ya'ik le nukuch máako'obo' k'a'ana'an u chóola'al bin u yáak' le paalo', chen bin u k'áaxmubaj le beetike' ku ts'u'uytal je'elo' mun jóok'ol le t'aano'. Le bin lelo' k'a'ana'an u chóola'al yéetel le suputo'. Aminaj in taataile' bey uch in wik u beetik yéetel j- Auri ka p'aat ma' un jóok'ol u t'aano', in wa'ake' ma' k'aja'an techi', teech bin ch'aik u yich le suput tu sóolar le j- Reeyo', k'a'ajak tech, beya' chan chowak, bibits' u ni', ch'otoch'ot, yáan u ts'aap, ma ka ta táasaje' tin wilaj in taatao' tu chóolaj tu ch'i' le j- Aurio'. Bey uch u jóok'ol u t'aano', nueeve u téenel bin ku chóola'al, tumen bey u báak'milubao', chen lel ku beeta'alo' ku jóok'ol le t'aano'. (In k'aatchi'. TCC, 15/V/10)

Lela' ma' chen junp'éelili' bix u yila'ali', ma' xan chen junp'éelili' bix u paajtal u ts'a'akali', le beetike' Doña x-Paulae ku ya'alike' leeti'e' tu yilaj bix u beeta'al yéetel juntúul u ts'ej suku'un, ka úuchti' bin beyo', chen ba'ale' leti'e ts'a'ak bin yéetel u yíits che': Tene' in wilmaj u yúuchul ti' in láak'o'obi, chen ba'ale' juntúul in j- priimoe tin wilak u beeta'al ti' beyo', ma' un k'a'ajal ten ba'ax íitsil che'il ts'aabti', pero u yíits che' ts'aab tu chi' ka jóok'ol u t'aan..., pus utslajil, bejla'ake uts u t'aan. (In k'aat chi'. PYP, 14/III/10)

 

U ts'e'elel k'ak'alnak t'aan

Le tsotsilo'ob bino' le ken jóok'ok k'ak'alnak u t'aan u paalalo'obe', "ku ts'aako'ob u yaalab u yo'och x- t'uut' bin u jaanto'ob" (Cervera, 2008: 12). Ti' to'one' ku ya'alik x- nuk chíich Trinidade, ka'ach k'ak'alnak u t'aan in wíits'in j-Aurelioe: "xéen a ch'a'a u yich le x-muloocho'", u neek' le che' lela' wolis yéetel chen k'i'ix u paach, le ka tin taasajo' in na'e tu je'aj u chi' in wíits'ino' ka tu jup'aj yéetel u k'i'ixel le x- muloocho'. Chen leeti' tu beetaj ti'e ka luk' u k'ak'alnakil u t'aan in wíits'ino'.

Wa ka ak ch'a'a túukulte le ba'a lela' in wa'ake' taj ya'ab ba'a ku ya'ik to'on, yáax taanile' tun ts'aik ak óojelte tu láakal máak je u paajtal u t'aane'; u la'a ba'ale', k'a'ana'an u wa'ach'al le áak'o'o ka paajchajak u jóok'ol le t'aano'. Lela' ku ts'aik ti' to'one u túukulil wa táan ak ka'ansko'on paalalo'ob t'aan máake, yáax jok'a'an u t'aan tu jéel t'aane', je u kanik u jéel t'ane' tumen wach'a'an u yáak'.

Ka'ach úuchil tun weenel in na'ate, ka'ach úuchil kin kuxtal ich éek'joch'e'enile, ka'ach úuchil kimenen ich in kuxtale, ma' in wóojel bix u jo'osa'al le t'aano' tumen tene' oksbil in beetik kex u na'atile' tun ya'ake' k'a'ana'an in jo'osik. ¿Ba'axten? tumen in na'ate' ma' ajja'ani', in wiche' má sáasil u paakati' yéetel in xíimbale ich éek'joch'e'enil. Tene' jéets' xan in túukul ich le ka'ansaj t'aano' ma' ich le jo'osaj t'aano', le beetike' je bixake' tin kaxtaj bix u paajtal in woksik le maaya t'aan te tu chi' le paalalo'ob tux ka'ach ka'ana'an in kaxtik bix in jo'osik. Le beetike' tin yáax ts'íibtaj bix u yila'al le t'aan tumen u yuumilo'ob le t'aano', tumen le Najil Xooko' yéetel le ajka'ansajo'obo' ma' leti'ob u yuumil le t'aano', u yuumil le t'aano' leti'e kajtalo' yéetel le láak'tsilo'obo'. Le beetike' k'a'ana'an u yáax káajal ak k'ajóoltiki u beelil u jóok' t'aan u ti'al ma' ak chen p'aatal chen yéetel le k'aatchi' lela':"¿ba'ax ten le mejen paalalo'ob te mejen kajtalo'obo' le chen ja'al u ts'aik ti'ob óoxp'éel ja'abe' tun t'anko'ob le máayao'?" tumen in wa'ake' ti' yan te'el le ka'ansaj ti' to'ona', te ko'on kan ak ka'anse maayao', le beetike' k'a'ana'an ak je'ik ak xikin, ak p'ilik ak ich yéetel ak péeksikakba'on.

4.3 Le t'aano' ku ch'íijil

Te k'íino'ob le kun ch'íijil le paalo' yáan u kanik jaanal, t'aan, bin táankabil yéetel bin xook, je'elo' u t'aan le paalo' ts'oka'an u jóok'ol, le kun ch'a'ajo'olbil u beeta'ale leti' u ch'íijsa'al le t'aano'. Je'ex u bin u nojochtal le paalo' bey kun bin u ch'íijsa'al xan u t'aano' tumen yáan u bin u k'a'ana'ankunsik u ya'alik ya'abkach ba'alo' te ichil u kuxtalo'.

 

Jaana

Le paalo' ku kanik jaanal yéetel u yáantal u na' wa u núuktakil u láak'o'ob, o jach chen le kiktsilo'obo' tumen u yuume' ma'ach u jach táakpajal u kaanant le paalo'.

Téen ka'anso'ob in wíitsino'ob te jaanalo' tumen teen u kiktsilil, kin wa'alik ti'obe': jaanen ne', lep' a wóoli'. Peero chen ba'ale' yáan k'íine' ma'atan u jaanlo', jach ku man p'u'uskeno'ob, kin xe'ep'iko'ob chen ba'ale ku topken in máamaj, jajajaja. Kex tin wa'alik ti'ob: ne' jaanen, mun jaanal, ken ts'o'oke' ma' tun k'aatik u yo'ochi': in jaanale' ki beya, wi'ijen (In k'aat chi'. PYP, 14/III/10).

U ti'al u kanik jaanal le paalo', yáax taanile' yáan u súukbejsa'al ti' u yu'ubik le t'aan "jaanalo'". Le beetike' junp'éel k'íine' tin wilaj ba'ax tu beetaj j- Josej. Ka líik' tu k'aane', toj tu najil kóoben binij, chen p'el uch u k'uchule' ka tu lamaj u yawtik: "X-Líiz, x- Mamillo, ko'one'ex jaanal" (In wilaj, 5/VII/09) (Ich u ts'íib Chi Canul, 2009b: 15). Tu káajbale', in wa'ake', je'ex u ya'alik x- Paulae, leti' a'alik te paal ka jaanako', ken ts'o'okoke', tu juunal ken u k'aat u yo'och: "in jaanale'", "taak in jaanal". Lela' táan u ye'esikto'one' le yáax t'aano'ob k'a'ana'an u ka'ansa'alo' le te ti' le "jaanalo'".

 

Táankabil

Akantáan te jaanalo' ku táal u ka'ana'an le bin taankabilo'. Je'ex u ka'ansa'al le paalo'ob te jaanalo', yáax táanile' ku kanko'ob u ya'alo'ob le bin táankabilo': "wíix yéetel ta'". Yáax ken káajake', in wa'ake' e yúumtsilo'ob wa u jéel le láak'tsilo'obo' ku ya'ako'ob te paalo': sáam a wixabaj, ken ts'o'okoke', le te paal a'alik: "sáam wíix naken" yéetel "taak in wíix". Tumen te buka'aj k'íino'obo' táan u ya'ala'al ti' lela', le betike', "es probable que los niños aprendan esta palabra [wix] desde muy pequeños puesto que los adultos la utilizan dirigiéndose a infantes que aún no hablan cuando los llevan a orinar antes de dormir³..." Sobrino (1985: sp), je'ex u beetik x-Aracelly u ti'a ma' u wixkuba x- Lizeth ich óok'íin: "kin keechtik u wíixo'ob yáax táanil in na'aksiko'ob weenel, kin jo'osko'ob te taankabo', kin beetik u t'uchtalo'obe' ku ts'o'ole' kin wa'alikti'obe': wiix, wiix, wiix, wiix, tak chen k'uchuk u wíixo'ob" (In k'aat chi'. ADK, 6/VII/09) (ichu u ts'íib Chi-Canul, 2011: 165).

Je'ex le kaanbal te jaanalo', le paalo' macha'an u k'ab tumen u kíiko'ob wa suku'uno'ob le ku bino'ob táankabil, wa mix ba'a ku beetik u na' leeti' bisik tumen u yuume' o ma'ach u yoksikuba u beet le ba'alela'.

Téen úuchile', yéetel in wíitsin x-Vaali kin ta'. Téen a'alik ti' ba'ax ken u beete', tu'ux kun t'uchtal, yéetel bix ken u cho' u baj. Ma' tin wilaj bix úuch u kanki', chen ka'a tin wilej ku ya'ake': ko'ox ta'..., jay ma' un k'a'ajal ten bix u ya'alik ka'achi; chen ba'ale', beyo' téen ka'anse. Ma junp'éel k'íine', ka bino'on táankabile', ts'a'anto'on puurga ak uk'ej, ma in wíits'ino' tu ta'aj x- lóombrisi', chen ba'ale' k'a'al ti', ka'ap u t'anken in jo'osti'..., pus téen jo'osti' yéetel che'. (In k'aat chi'. PYP, 14/III/10)

4.4 U t'aan nojoch paal

Le chen k'uchko'ob te'ela' ku k'éexel le kaanbalo', ku k'éexel xan máax ka'ansko'ob tumen je'ex kun bin u kako'ob le meyajo', ch'úup yéetel xíibe', bey ken u kanilo'ob u t'aanil le ba'a ku beetko'obo'. Mina'an junp'éel u ja'abil tu'ux ku káajal tumen wíinike' ma' keet un kanbalo'obi', chen ba'ale' je u paajtal ak a'alike' tak ichil bolon ja'abo'ob ku káajal yéetel ku ts'o'okol tak ichile jo'op'éel lajun te paalalo'obo'. Ku ya'ala'ale', "ti' le xíibo'obo leti' le chen káajak u jóok'ol u me'exo'obo'; ti' le x- ch'úupo'obo', leti' le chen jo'ok u nuuktal u yíimo'obo"(in tsikbal yéetel Juan Witzil, X-Yatil, ich u ts'íib Chi Canul, 2009).

4.4.1 U t'aan nojoch xíibpaal

Le chen ja'al u k'uchul te xíibpaalalo'ob u k'íinil ti' u teepaltalo'ob ti' meyajo', tu'ux kun káajal u bino'obe ich kool, weye' yáan u kanko'ob páak, xot' si', bin ich kool yéetel ts'óon wa u beeto'ob u koolo'ob. Chen ja'al lela' le paalo'obo' ts'oka'an u jóok'ol u t'aano'ob, le ba'ax ken u kano'obo' chen u la' t'aano'ob yóok'ol le meyajo'ob ken u beeto'obo', lela' leeti' kun áantiko'ob u ti'al u paajtal u yáantal u tsikbalo'ob yéetel u yet kajtalo'ob.

 

Páak

Te meyaj lela', yáan u k'ajóoltiko'ob u jejelaasij páak, ku káajal le ken u chuk u'uk u péel ja'abti'obo', te'elela' yáan u yáantalo'ob tumen u yuumo'obo'. Te'ela' yáan u kaanko'ob páak je'ex: jaanal ts'íimin, kabal ch'aak, míis paak (in líisaj- túukul tu ka'ansaj in yuum Gregorio Chi Canche, 1981-1995).

 

Si'

Le si'o', ku káajal xan ti'ob u bino'ob kuch si' ichile' wak p'éel ja'ab ti'obo', chen ba'ale' le ken káajal u bino'ob tu juunalo'obo' lete' ken u chukti'ob le lajunp'éel ja'ab ti'obo tumen je u paajtal u kuch si'obe; ts'oka'an u yáantal u múuk'il ti'ob, te'ela' ku táakpajal u sukintsilil, u yuum yéetel u na', yáan k'íine' lela' leeti' ka'ansik le tej si'o, le k'áax si'o' yéetel le kuch si'o'o (in líisaj- túukul tu ka'ansaj in yuum Gregorio Chi Canche, 1981-1995).

 

Ich kool

Bin ichkoole' yáan u kanik, jaanch'ak, lu'usaj che', tóok, páak'al, jóoch, kanan kóol, yéetel u jeel ba'alo'ob te ich koolo'. Te'ela' wey ken u laj kan ba'al ti' u kuxtale', yéetel u tséentik x- ch'úupe'. Weye' laayili' u yuum kun ka'ansike, mi wal jach lajun ja'ab ti' ken káajak u bine' (in líisaj- túukul tu ka'ansaj in yuum Gregorio Chi Canche, 1981-1995).

 

Ts'óon

Lela' junp'éel ba'a tu'ux ken u kan ba'alo'ob te yóok'ol k'aaxo', u la' junp'íit u chan asab talamil ti le bin ichkoolo'. In wa'ake' jach wa te junlajun ja'ab ken káajak le bin ts'óono'. Te meyaja' ku táakpajal le yuumtsilo'obo wa u jeel et ta'ilo'ob (in líisaj- túukul tu ka'ansaj in yuum Gregorio Chi Canche, 1981-1995).

4.4.2 U t'aan nojoch x- chúupaal

Le te x- ch'úupaalalo'obo', bex je'exe te xíibo'obo', ku káajal xan ich le waxakp'éel ja'abo'obo' tak u taal u ts'o'okol ich le ka'alajun ja'abo'obo'(x- Lidia Tzuc a'ik 2008). Te lelo'oba ku káajal yéetel le pak'acho', ken ts'o'oke' le p'o'o', le júuch'o' yéetel le meyaj o'ocho'.

 

Pak'ach

Jach yáan k'íine' ku káajal le chen u chukti'ob le kanp'éel ja'abo', bey uch in wik u beetik in na' yéetel in sóob x- Lizetho', "tun pak'ache' ka taal kutaj le x-Líis tu xuul u baanketao, ke tu xut'aj u p'íit le juuch'o' ka tu ts'aj ti':<je'elo' xit'ej>", je'elo' le chan ch'úupaalo' tu xit'aj"(In wilaj, 6/VI/09).

 

P'o'

"K'a'ana'an a sakkunti le nook', jach éek'chuchen chen a le'e'", ku ya'ala'al ti in kíik x- Kaandil úuchil tumen in na', x- nuk chíich Trinidad. Le ka'acho' mi jach lajun ja'ab yanti' ka'achil, yáan tu'ux najilo'obo' le ken u chuk le waxak p'éel ja'ab te x- ch'úupaalalo'obo' tun káajal u p'o'o'. Lela' u na' ka'ansko'ob.

 

Juuch'

Lela' ku káajal le chen u chuk le lajún ja'ab te x- ch'úupaalalo'obo', tumen chen ja'alo' ts'oka'an u yáantal u múuk'il ti'ob u ch'úuyko'ob le x- ch'óoyo'. Weyé chen ku táakpajal u na' u ti'al ka'ansik, le chen xi'ik te juuch'o' tu k'aab káaj ku p'áatal ka'ansbil (In k'aat chi'. TCC, 08/X/09).

 

Meyaj o'och

Le chan ja'al u k'uchulti' le óoxlajaun ja'abo', ts'oka'an u kanik chak bu'ul, chak káax yéetel u jéel o'ochilo'ob. Weye' jach tu k'ab u na'ob yaan ka'ansbilo'ob.

4.4.3 Taankelemtal yéetel x- lo'bayental

Weye tun xu'ulul le paalilo', jach ich le wak lajunil ti' le x- ch'úupaalalo'obo' yéetel ich waxaklajunil te xíibpaalalo'obo'. Chen ja'al lela' le xíipaale' u yóojel bin ichkool yeetel ts'óon, le x- ch'úupale' u yóojel xan tak meyaj o'och. Ich u la'a t'aane':"Te taankelmilo', ti' ku ts'o'okol le ch'íijilo' chan xíib, le kuxtal ku taalo' u ti'al a yíijtal, ts'oka'an a k'amik tu laakal" (Juan Witzil a'aten X-Yaatil, ich u ts'íib Chi-Canul, 2009: 24).

Chen ja'al te'ela', le paale' ts'oka'an u kanik tu beel t'aan tumen tak tu paalil, óoxp'éel ja'ab yanti' ka jo'osa'ab u t'aan, tu jeel ja'abo'ob tu maansajo' chen u ti'al u laj kanik u jeel t'aano'ob kun k'a'analta ti' u paajtal y t'aan tu yóok'ol ba'alo'ob yéetel u yet kaajalilo'obo'.

 

5. U ts'ook t'aan

Je'ex bix uch ak iliko'on te ts'íiba', junp'éel úuchben t'aane' jach taj ya'ab ba'alo'ob ku ka'ansik to'on, ku yáantko'on kaanbal yéetel ak máans ak kaanbalo'on tu jeelo'obo'. te k'íinilo'ob bejla'aka jach taj ya'ab ts'oka'an u sa'atali', ts'oka'an u tu'ubsa'al, le beetike' yáan ba'alo'obe' ma' tu beel ak ka'ansiko'oni. U beelil le ka'ansajo' ti' yáan tu ka'ansaj le úuchben nukuch máako'ob, je'ex u ye'esik to'on u jóok'ol le t'aan ich maayao, ma'ach u ka'ansa'al ku jo'osa'al, u ti'al lela' k'a'ana'an ak laj k'ajóoltik le meyajo'ob ku yúuchul ti'al u paajtal u jo'os'al le t'aano'. Chen ja'alib bey je u paajtal ak utskinsik u ka'ansajil le maayao' tumen to'one' kak ts'aakakba'on ak ka'anse, chen ba'ale' to'one' ba'ax kak beetke', ka kaxtik ak oksik le maaya te chi' ma'ach ak kaxtik ak jo'osik. U t'aan le úuchben nukuch máako'obo' tun ya'ik to'one' ka ak na'at bix u jo'osa'al le t'aano', bix u wa'ach'al le áak'o' yéetel ba'ax k'a'ana'an u ka'ansa'al t'anbil tu yo'osal ken xik le kaanbalo'ob tu'ux ku t'a'anal le maayao' je u paajtal u t'aano'obe' ma' chen ku kano'ob ba'alo'ob wa mun paajtal u k'a'anantal ti'obi'. Ich u ts'ook t'aanile' le t'aano' jo'osbil u beeta'al ma' kansbili', aantbil, tóop'bisbil, síijsbil je'ex u síijil paale' maik kuxa'an ti' to'on.

 

6. Resumen ampliado en español

Mientras me encontraba atrapado con la idea de enseñar la lengua maya, en ese episodio donde tun wéenel in na'at, "estaba durmiendo mi entender", en la Universidad Intercultural Maya de Quintana Roo (2007-2008), buscaba, en todas las formas habidas, meter la lengua en la boca de los alumnos. Sin embargo, al volver a mi casa, la cuna de mi lengua, ajsa'ab in na'at, "me despertaron mi entender", para entender que el maya no se enseña, no se mete en la boca, se saca de la boca, porque le t'aano' ku jóok'ol, "el habla sal". Y el habla sale de manera oral, no escrita, a pesar de que la lengua maya tuvo una tradición de escritura, se cerró en la clase sacerdotal o de escribanos, y no se desarrollaba con letras latinas como lo hace hoy. La salida del habla no solo la conocen las madres mayas: casi todos sabemos que existen particularidades en la adquisición de las lenguas indígenas. Sin embargo, solamente son las madres las que desarrollan este conocimiento, por eso son capaces de hacer que sus hijas e hijos hablen maya a los tres años, lo que no hemos podido lograr en las escuelas aún pasando 5 o 6 años de actividades docentes.

U jóok'ol t'aan, "la salida del habla", en sus diferentes etapas y pasos usa y encarna los conocimientos culturales de la comunidad en el "cuerpo" del t'aan, "habla": la persona. U jóok'ol t'aan es en sí, en forma y contenido, una herramienta cultural para la adquisición de la lengua y la cultura maya, y es también una construcción epistemológica y pedagógica comunitaria, local o étnica en la enseñanza de la lengua maya capaz de edificar la piedra angular que sostiene el t'aan de Naranjal Poniente.

A manera de resumen, se presenta u jóok'ol t'aan en el siguiente cuadro, especificando las etapas y el qué, el cómo, el cuándo y el dónde se desarrollan las actividades.

"La salida del habla" exterioriza las particularidades que existen en la adquisición de las lenguas indígenas con relación a ellas mismas y con las lenguas oficiales y extranjeras. Este conocimiento, que desarrollan las madres en los hogares mayas, dentro de las comunidades mayas, es capaz de hacer que los niños y las niñas de dichos grupos sociales hablen la lengua a los tres años de edad, como se muestra en el cuadro anterior. u jóok'ol t'aan cuenta con epistemología, pedagogía, didáctica y contenido lingüístico propios de naturaleza cultural y comunitaria, perteneciente a la propia lengua.

U jóok'ol t'aan posee un proceso o un camino que empieza desde el yo'omil, "embarazo", cuando se acerca la lengua a los oídos para que estos se abran a la lengua y la persona alcance a reconocer cual es la que se habla. Este primer paso se entiende como la gestación o introducción de la lengua al individuo. Después del yo'omil el proceso continúa de manera natural, "la lengua nace y crece al igual que la persona", en su propio tiempo, espacio, contenido y secreto o razón. Por lo tanto, la lengua continúa su camino en chan paalil, "la infancia". Aquí se busca que la lengua se entienda y empiece a brotar de la boca, pues se ha introducido desde el embarazo. En esta etapa la lengua pasa de ser reconocida a ser hablada con la ayuda de las necesidades básicas naturales del individuo en su crecimiento. Durante este tiempo todos los integrantes de la familia intervienen para sacar el habla y la lengua del niño, creando necesidades que lo obliguen a usar el habla y la lengua que ha aprendido o está aprendiendo. Aquí los padres juegan un papel principal porque son ellos quienes fungirán como ayudantes, intérpretes y los que hablarán por el niño en caso de no poderlo hacer este último. La participación de la familia y el contexto en la adquisición del lenguaje, "la salida del habla" en este caso, es denominada por Bruner (1983) (apud Garton, 1994: 18) en su teoría del lenguaje como "Sistema de Apoyo para la Adqusición del Lenguaje" (LASS, Laguage Acquisition Support System).

Un vez que salga el habla, la lengua se nutre y se amplía con las actividades que desempeñan las niñas y los niños de acuerdo con sus roles en la familia y en la sociedad, al pasar en las edades de nojoch paal, "niña o niño grande", x- lo'bayen wa táankelem, "señorita o joven", y nojoch máak, "gran persona". De este último es donde parten los conocimientos lingüísticos más especializados sobre la ritualidad, el conocimiento del mundo, del tiempo y de la misma vida del wíinik, "ser humano". Aquí se destacan las dos fuerzas que señala Bruner (1983) para el aprendizaje del uso del lenguaje: primero, la concepción de que "la lengua sale", que sería para Bruner la fuerza "interna de empuje" (el Dispositivo de Adqusición del Lenguaje innato); la otra se refiere a la segunda etapa de la crianza del habla, "el habla se saca", lo que es para Bruner la fuerza que "estira", la presencia de un ambiente de apoyo.

Por otro lado, aquí podemos descubrir la importancia del u jóok'ol t'aan para el ser humano, ya que a través de ella y con ella el entendimiento y el pensamiento nacen y crecen paralelamente; también en ella la lengua cumple la función de la comunicación y la cognición: entendimiento y pensamiento, representación del ch'íijil, "crecimiento o desarrollo" del individuo en la sociedad, señalado por Garton (1994) en sus estudios sobre el desarrollo del lenguaje y la cognición.

La propuesta de conocer los métodos propios de la enseñanza o adquisición de la lenguas indígenas ha sido cuestionada por Aguirre (2002) en Colombia y ha sido tratada por Galdames y otros (2008) en la búsqueda del mejoramiento de las actividades docentes respecto a la enseñanza de lenguas indígenas. En este caso, aunque la idea no se centra en la enseñanza de la lengua, viene al caso mencionarlo porque en gran medida la vitalidad de la lengua maya en Naranjal Poniente depende de la aplicación del conocimiento de "la salida del habla" por los padres.

 

U analte'ilo'ob, "Bibliografía"

Aguirre, Daniel, 2002 "Hacia una didáctica para la enseñanza español-lengua indígena en Colombia", Enseñanza de lenguas en contextos multiculturales. María Trillos (comp.). Bogotá: Instituto Caro y Cuervo/Universidad del Atlántico, 264-277.         [ Links ]

Diccionario Maya Popular, 2003 Juan Ramón Bastarrachea Manzano y Jorge Manuel Canto Rosado (eds.) Mérida, Yucatán: Academia de Lengua Maya de Yucatán, A.C.         [ Links ]

Baker, Colin, 1993 Fundamentos de educación bilingüe y bilingüísmo. Madrid: Cátedra.         [ Links ]

Chi Canul, Hilario, 2008 "La enseñanza de la lengua maya en la Universidad Intercultural Maya de Quintana Roo". Ponencia presentada en el Primer Coloquio Internacional de Lengua y Educación Intercultural. Universidad Intercultural del Estado de México, San Felipe del Progreso, México, junio del 2008.         [ Links ]

----------, 2009 "¡Ts'oka'an in nojoch wíinikkunskech,ts'oka'an in ch'íijskech!..." —"¡ya te he hecho adulto, he terminado de hacerte grande!...". Ensayo del Taller de Cultura II, material no publicado.         [ Links ]

----------, 2011 "Le maayao ma'ach u ka'ansal...", Pueblos Indígenas y Educación, Mathias Abram (ed.). Quito: Abya-Yala, 63-69.         [ Links ]

Casillas Muñoz, María de Lourdes y Laura Santini Villar, 2006 Universidad intercultural. Modelo educativo. México: Secretaria de Educación Pública.         [ Links ]

Cervera, María D., 2008 "El hetsmek' como expresión simbólica de la construcción de los niños mayas yucatecos como personas", Revista Pueblos y Fronteras Digital, 4 (dic. 2007-mayo 2008); Page Jaime T. (ed.). <http://redalyc.uaemex.mx/pdf/906/90600410.pdf>. [Consultada el 22 de junio del 2012.         [ Links ]]

Corder, Pit S., 1992 Introducción a la lingüística aplicada. México: Limusa.         [ Links ]

EIB-AMAZ (Programa de Educación Intercultural Bilingüe en la Amazonía), 2009 Currículo Comunitario del Pueblo Movima. Informe final de investigación. Manuscrito. Viernes 19 de marzo.         [ Links ]

Galdames, Viviana, Aida Walqui y Bret Gustafson, 2008 Enseñanza de lengua indígena como segunda lengua. 2da. ed. Guatemala: gtz/ InWent.         [ Links ]

Garton, Alison F., 1994 Interacción social y desarrollo del lenguaje y la cognición. Barcelona: Paidós Ibérica.         [ Links ]

Halliday, M.A.K., 1994 El lenguaje como semiótica social. La interpretación social del lenguaje y del significado. Colombia: Fondo de Cultura Económica.         [ Links ]

Larsen-Freeman, Diane y Michael H. Long, 1994 Introducción al estudio de la adquisición de segundas lenguas. Madrid: Gredos.         [ Links ]

Luckman, Thomás y Peter Berger, 1979 "La sociedad como realidad objetiva", La construcción social de la realidad. Buenos Aires: Amorrortu, 164-233.         [ Links ]

Rogoff, Bárbara, 1993 "Similitudes culturales y variaciones en la participación guiada", Aprendices del pensamiento. Barcelona: Paidós.         [ Links ]

Sobrino, Carlos M., 2008 Palabras mayas en el habla dirigida a niños meridanos: Breve estudio de la socialización en el español yucateco <http://www.mayas.uady.mx/articulos/socializacion.html>. [Consultada el 22 de junio del 2012.         [ Links ]]

Sichra, Inge, 2003 La vitalidad del quechua. La Paz: Programa de Formación en Educación Intercultural Bilingüe Andes / Plural.         [ Links ]

----------, 2006 "Enseñanza de lengua indígena e interculturalidad: ¿entre la realidad y el deseo? Investigación sobre la enseñanza del quechua en dos colegios particulares en Cochabamba", Cuaderno de investigación 1. Cochabamba: Programa de Formación en Educación Intercultural Bilingüe Andes.         [ Links ]

Vila, Ignasi, 1994 "Adquisición del lenguaje", Desarrollo Psicológico y Educación, Jesús Palacios, Álvaro Marchesi y César Coll (comps.). Madrid: Alianza, 85-97.         [ Links ]

 

NOTAS

¹ Universidad Intercultural Maya de Quintana Roo.

² Dell Hymes, "The Ethnography of Speaking" ts'íibta'an ich u ts'íib Sichra 2003: 131.

³ Jach in wa'alike le paalalo'obo' ku yáax kaanko'ob u ya'alo'ob le [wíixo'] tak tu jach mejen paalalilo'ob tumen u núuktakilo'obo' leti' ku ya'ako'ob ti'ob le mejen paalalo'ob ken jo'ok u bisko'ob te wíixo', le ma' na'aksako'ob te weenelo'.

 

Información sobre el autor

Hilario Chi Canul. Mexicano. Maestro en Educación Intercultural Bilingüe por la Universidad Mayor de San Simón, Cochabamba, Bolivia. Traductor y profesor de la lengua maya en la película Apocalypto (2005-2006); profesor-investigador de la lengua maya en la Universidad Intercultural Maya de Quintana Roo (2007-2008); medalla de oro "Guerrero Ocelot" en el Concurso Latinoamericano de Oratoria en Lenguas Indígenas, Xaltocan, México 2008, A. C. "Gran Señorío de Xaltocan"; Premio Nacional a la Juventud Indígena, mención: "Educación, Preservación y Desarrollo Cultural", 2008. Entre sus últimas publicaciones se encuentran: "Le maayao ma'ach u ka'ansal..." y "Aquí hablo maya, pero allá debo hablar español. Las luchas de la lengua maya y el español en Naranjal Poniente. Desafíos para la enseñanza de lengua maya en la educación superior". Su proyecto actual de investigación es La Vitalidad de la Lengua Maya Yucateca".