SciELO - Scientific Electronic Library Online

 
vol.41En náhuatl y en castellano: el dios cristiano en los discursos franciscanos de evangelizaciónNáhuatl en el Centro de Estudos Mesoamericanos e Andinos de la Universidade de São Paulo (CEMA-USP) author indexsubject indexsearch form
Home Pagealphabetic serial listing  

Services on Demand

Journal

Article

Indicators

Related links

  • Have no similar articlesSimilars in SciELO

Share


Estudios de cultura náhuatl

Print version ISSN 0071-1675

Estud. cult. náhuatl vol.41  Ciudad de México Nov. 2010

 

Artículos

 

Mohuentizque campa tlanes

 

Los peregrinos del campa tlanes

 

José Abraham Méndez Hernández*

 

* Mexicano. Estudiante de maestría en historia en la Benemérita Universidad Autónoma de Puebla.

 

Ipantzinco meztli septiembre, otlalhuiquixtiaya ilhuitl San Miguel, ompa altepetontli San Miguel del Milagro. Achtocopa occe cahuitl, ipan altepetl Resurrección, ce mecatlacayotl telpocame inahua, ipan panotla, ihhuipa yazque ilhuitzin totahtzin San Miguel. Ceppa xihuitl pampa yeyi xihuitl nehuentiloz itlauhtzinco topiltzin San Miguel.

Ompehuaya oanazque cecen tonaltin achtopa ilhuitl, nozo cecen zatepa tonaltin, nochtin telpocamohuentizque ocuicaya tomin para quincoaya cafentzin nozo arroz con leche. Nohuihqui cequime ocuicaya tepitzin tlaconi, ihhhuipa aguantarozque ipan octli.

Nehuatl onia ica yolihnihuan, Germán, Gabriel, Luis, Oscar, occe yolihnihuan. Ipan chicnahui yohualzincopa nochtin oquittiaya ipan panotla tlen oquihuiliaya de la autopista, ompoyon opehuaya in nehnequiz in teopantli San Miguel del Milagro. Ipan octli tehuan oquimpohuaya zazanilme itech animatzin ihuan occe espiritus, quemen, nahualli, tlahuilpuchin, ohuihqui otlahtohuaya chocani.

Oniquilnamic ce zazanilli tlen oquihpohuaya Atanasio, ocatca ce tlahuilpochtli, in zazanili ompeuh intla:

Oyeya cente cahuitl otenonotzaya ipan tepetl Matlalcueyetl omochantiaya ce cihuacohuatl, nin cihuatl oquinequia, oquitetlacuaya, ocatca ce teyollocuani, ce tlahuilpochtli, ce nahualli.

Ce tonal ipan altepetl Resurrección oquiatzi ce ichpocatzintli, ocatca cuacualtzin, oquipiaya cecen hueyi ixtololome, ihuan oquipiaya cecen chichiltic tentin. Itocatzin Malintzin, nochtin tlaca, ihuan telpocame oquicochmic ica ce zohuatl quemen ye. Ichan ca, amo huehca ipan cueme cuauhtla Matlalcueyetl.

Mietin tlacame yeyehuantin oquitlaltolnequiz, ye cualica xochime, xochicualli, tzotzomatli ihuan zopelic. Nin cihuatl oquichihuaya, tlen oquichihuaya nochtin cihuame, tlapapacaya, tlacualchihuaya. Ipan teotlac oquinamacaya ipan tianquizco chito tepitzin.

Tlen pano ce metztli, ihuan chantlaca oyeya oquimomachoti oquimoneltocati yehuatl. Ipampa neneca tonal don Cirilo catca monochia, ce tonal amaquin oquimat ichan yehuantin onamic ipan teopan occe altepetl.

Don Cirilo ocatca ce tlacatl tominyo, oquipiaya quemen yeipoalli cuaque, cempoalli tetentzo, ihuan caxtolli ichcame. ohuihqui oquipiaya ce hueyi calli ipac ce oztotl, itoca tliloztotl. Ompoyon oquipiaya ce momoztli, amo campa amitla santotzitzintin.

 

En el mes de septiembre se celebra la fiesta patronal allá en el pueblito de San Miguel del Milagro. Hace algún tiempo, un grupo de jóvenes provenientes del pueblo de la Resurrección nos congregábamos para ir a la fiesta de nuestro príncipe San Miguel. Una vez al año, durante tres años, debíamos ir a hacerle ofrenda según marca la tradición.

La caminata comenzaba unos días antes o después de la fiesta. Todos los jóvenes peregrinos llevábamos dinero para comprar café o arroz con leche y algunos llevaban un poco de tequila o pulque para aguantar el camino.

Yo iba con mis amigos, Germán, Gabriel, Luis y Oscar, entre otros. A las nueve de la noche todos acordamos vernos en el puente conocido como "de la autopista". Ahí comenzaba el peregrinaje hacia el templo de San Miguel. En el camino contábamos relatos sobre fantasmas y otros espíritus como el nahual, la bruja y la llorona.

Recuerdo un cuento que nos contó Atanasio, era sobre una bruja, el cuento comenzaba así: "Hubo un tiempo que se decía que en el cerro de la Malinche vivía una mujer serpiente, esta mujer quería comerse a la gente; era una devoradora de corazones de humanos, una luz humeante, un nigromante".

Un día en el pueblo de la Resurrección llegó una doncella, la cual era muy hermosa, tenía unos ojos grandes y unos labios rojos, su nombre era María, todos los señores y los jóvenes mancebos soñaban con una mujer como aquella, su casa se encontraba no muy lejos de las faldas de la Malinche.

No pocos hombres eran los que le querían hablar, ya le llevaban flores, fruta, vestidos y dulces. Esta mujer hacía lo que todas las mujeres del pueblo hacen: lavaba, cocinaba y en las tardes vendía un poco de carne en el mercado.

Pasó un mes y la gente del pueblo había aprendido a confiar en ella. Por aquellos días don Cirilo andaba cortejándola, un día se casaron don Cirilo y María en la iglesia del otro pueblo, sin que nadie del pueblo se enterara.

Don Cirilo era un hombre muy rico, dueño como de sesenta vacas, veinte chivos y quince borregos, además tenía una gran casa sobre una cueva, la cual, se nombra "La cueva oscura". Allí tenía un altar donde no habitaba ningún santo.

 

Nochi ipan altepetl ocatca cualli, pero ce yuhuali yehuatin oquicatquiztihque cecen macatzatzi, ohuala ipan calli doña Jovita, in icnocihuatl oquiza oquimutlalohua. Oquicualica icone, in icnoconetl oquipiaya ome cocoyoctli izonteco, ihuan nochi ye, camoctic ca. Occe tonal in altepetl ca aturdido, nochtin tlacamelahuac oquiliaya:

—tlen pano iyala,-

—¿catca ce yulcatl?-

—¿Cuiz totlatihuanitzin San Miguel, ocatca ocualani ica altepetl?-

Masque, tlacamelahuac amo quinamicque ce tenanquiliztli in amocual, Opano yeyi tonal, amitla omo matiya amocual, ipan in oc imoztlayoc tlatihuanitzin San Agustin, occepa yeyi cocone omic ca, yehuan oquipiaya ome coyohtli izonteco ihuan ohuihqui camoctic ca. Momamauhtic ichan, oquinamic ipan teopan ihhuipa ye tlahtol ica tetahtzitzintin ihuan teopixcatzintli. In tlami nochtin tlalnamiqui yazquen altepetl inahuac oquittati tepahtiani don Cayetano.

Occe tonal oquiatzi, ica octli ichan tepahtihqui Cayetano, achtocopa altepetontli oquipiaya tepahtihqui pero omic achtocopa xihuitl. Don Cayetano oquihto ichantlaca:

—iltepeuh, ichan ipan iyolo itlaca, oquiatz ce cihuatl, ixtololo hueyi, icama chichiltic, hueyi cuacualtzin, ¡xicuitlahuic ocachi in cocone!, ¡neca zohuatl san otlacuacone chito ihuan tlaconi yeztli!-.

Don Cayetano momachoti chantlaca, quemen ixayaccihuatl moquittaya ipan atzintli. In cihuatl oquimometzcopinqui, oquitlali ipan tlecuitl. In ichan cualani oquizaya ical don Cayetano. Oyaya omicti neca tetlachihuiani, icuac oquiacihualoya ichan. Pero in cihuatl amo ca, in tlacamelahuac yehuan oqui achi nochi yohualli para quitlami ica non amocual.

Don Cirilo inye quimati, miec mococoliz iyoltzin, itlazocihuatl ocatca teconecuani, inye amo oquinequia quiitta quemen quimictia inamic. Oya amitla amaquin ye imat yehuatl. Nochtin tlacamelahuac quiachi hasta oquiza in tonal, icuac quiatzi in tlahuilpuchin, quimomauhtia quimicticnequi pero tlacamelahuac ye quipiaya imetzon, neca zohuatl amo hueli quichihua amitla.

Pero neca cihuatl oquihto:

—Quema notlami, pero noanimatzin quichantzinco ipan cuauhtla nimotechmauhtia cenquizca—, neca cihuatl motla in tlecuitl, san quicahuato ce cohuatl ica cuitlapil in huexolotl, desde entonces quihtohua, tlen ipan cuauhtla itocatzin Matlalcueyetl quichan ce cihuatl. "tlaco cohuatl tlaco cihuatl". Intla tlami in zazanilli noyolihni Atanasio.

 

Todo en el pueblo estaba en condiciones buenas, sin embargo, una noche se escucharon unos gritos que provenían de la casa de doña Jovita, la pobre mujer salió corriendo de su hogar, llevaba a su retoño, el pobre niño tenía dos hoyos en la cabeza, y estaba todo morado. Al otro día el pueblo estaba aturdido, todos los hombres se preguntaban:

—¿Qué paso ayer?

—¿Fue un animal?

—¿Acaso nuestro maravilloso señor San Miguel, está furioso con el pueblo?.

Sin embargo, los hombres de verdad no encontraban solución al problema. Pasaron tres días y nada se sabía del mal, pero en la víspera del señor San Agustín, otra vez tres niños estaban muertos, tenían dos hoyos en la cabeza y también estaban morados. El pueblo temeroso por lo que ocurría, decidieron reunirse con los abuelos en la iglesia para hablar con el Padre. Terminaron todos acordando ir al pueblo de junto para ver al curandero don Cayetano.

Al otro día salieron rumbo a la casa del curandero Cayetano. Anteriormente el pueblito tenía curandero pero había muerto el año pasado. Don Cayetano dijo a la gente del pueblo:

—En su pueblo, en su hogar, en los corazones de los hombres, se estableció una mujer de ojos grandes, de labios rojos y de gran belleza. ¡Cuiden a sus hijos! ¡Esa mujer solamente quiere comer carne de niño, y beber sangre!

Don Cayetano enseñó a la gente del pueblo cómo el rostro de la mujer se veía en el agua. La mujer se estaba quitando las piernas para colocarse en el fogón. Los del pueblo salieron furiosos de la casa de don Cayetano, iban con dirección a dar muerte a la bruja. Ya cuando venían llegando al pueblo, la mujer no se hallaba, los hombres de verdad esperaron toda la noche para dar fin a aquel problema.

Don Cirilo al saber que era ella su amada mujer una devoradora de niños, mucho le dolió en su corazón. Él no quería ver cómo mataban a su esposa, y se fue. Nadie supo de él. Todos los hombres de verdad esperaron hasta que salió el sol, cuando llegó aquella bruja, se espantó, quería matarlos, pero los hombres de verdad ya tenían las piernas de aquella mujer, ya no podía hacer nada.

Pero aquella mujer pronosticó:

—Sí terminarán conmigo. Pero mi espíritu vivirá en el monte, y los atemorizaré por siempre—. Aquella mujer se aventó al fogón y solamente quedó una serpiente con espalda de guajolote. "Desde entonces,

 

Non xihuitl quiyazque nehnenquiz, Yeca nehuatl onicuicaya velatin, ihuan Germán oquicuicaya itacame para nochtin, itaca ocatca galletas ihuan zopelic dulces. Quenin mactlahtli ihuan omome tlapoali yohualzincopa acihualoyafabrica itoca bolsvaguen, ompoyon oyeya cequime tlanamacaztin tlen tlanamacaya: leche, pantzin, galletas ihuan ohuihqui café. In tlacooctli tehuan onecehuiloya ce tepitzin, ompoyon omotlaliaya momacehuizque ce pantzin ica cafentzin, nehua nimonequiltiaya arroz con leche.

Niman moquetzaya ihuan motlalohuaya tleca yeca tlahca ihuan octli ca achi huehuecato. Ipan omome tlapoali huatzincopa, yeca acihualoya in oczolli, ompoyon tehuan tonahuac ica mohuentizque nehnenquiz icpac oczolli, inimequez mohuentizque icpac ce panotla, ompoyon nochtin opanoaya pampa ce oczoquitl ihuan ica amanatli. Pero ompa otimoquittiaya huehueca ce tepetl icpac yehua ce teopan, iteopantzin San Miguel.

Iquimohuiliaya tlen tlaca tlen amo oquiaya ica nochi iyolo, amo quiahuantarozque ipan octli, nozo opiaya ce amocualli. Cequime nenencatzitzintin omocuicaya oquicuaticpanoaya ce xochimecorona, ininque mohuentizque oquitlamaquiltihualazque tlazocamachiliz totahtzin San Miguel pampa ce cualli tlen omochihuaya. Zan niman ocalacoaya mohuentizque in xolal San Miguel del Milagro.

Oquihtoaya, tlen nican omonez tomahuiztahtzin ihuan tlahtihuanitzin San Miguel, ce macehualtzintli ihuan totahtzin San Miguelito oquihuiliaya, campa yehuan onamic teoatzintli, inintzin teoatzintli oyaya para pahtizque in cocoxque. Mietin mohuentizque ohualazque, tleca omomatizque tlen yehuatl cualli tlatihuani San Miguel mitz pahti itech nochi cocoliz.

Ye ipan xolal ocatca mietin tlanamacaque ilhuipantzin, tlacualli ihuan tlatihuanitzin San Miguel imágenes. Otlecoya miectin mamatlatin ihhuipa oquiaciz in teopa, niman ocalacoaya teopan, ompoyon ixpantzinco San Miguel oquimotlalilihque totlamanaltin, ohuihqui tehua otimoteochihuahtzin tepitzin.

Otizaya in teopan, ihuan oticochito tlactipactli ce tepitzin, zatepa quename otiquixmatnequi omome hueyi machihualtepeme moquetzaya cualcan, inin omome altepeme itocatzitzintin Cacaxtla ihuan Xochitecatl, oyeya achi cuacualtzitzintin, ocachi altepetl Xochitecatl. Ompoyon oquipiaya mietin tecihuaneneme ihuan ohuihqui ce teocal ipac tepetl.

Yeca ipan tlacotonalli ticuepa tochan. Pero ohuihqui ompa ipan altepetl Resurrección otlalhuiquixtiaya ilhuitl San Miguel, in tonaltin chicueyi di mayo; cempoalli ihuan chicueyi, cempoalli ihuan chicnahui, cempoalli ihuan mactlactli di septiembre. ¡ Puro ilhuitl ihhuipa tenyehuatzin topiltzin San Miguel!

 

Se dice, que en el monte que se llama Malinche vive una mujer mitad serpiente mitad mujer". Así terminó el relato de mi amigo Atanasio.

Ese año que íbamos de peregrinos, Germán llevaba la comida para todos y yo las veladoras. El itacate eran galletas y dulces muy dulces. Como a las doce de la noche veníamos llegando a la fábrica de la Volkswagen, donde ya había algunos comerciantes que vendían leche, pan y café también. Ahí, a la mitad del camino, descansamos un poco y nos sentamos a comer un pan con café, aunque yo preferí arroz con leche.

Luego nos levantamos y corrimos, porque ya era tarde y el camino estaba muy lejos. A las dos de la mañana ya veníamos llegando al camino viejo, donde íbamos a juntarnos con los demás peregrinos que lo recorrían. Estos peregrinos pasaban sobre un puente. Allí, todos caminábamos por un camino lodoso y con charcos. Pero a lo lejos se veía un cerro y sobre él un templo, el venerable templo de San Miguel.

Se dice que la gente que no va con devoción no aguanta el camino o le ocurre algún accidente. Algunos caminantes llevan sobre sus cabezas una corona de flores, son los que van a darle gracias a nuestro padre San Miguel por algún bien que les ha hecho. Por fin los peregrinos entramos al pueblo de San Miguel del Milagro.

Se cuenta que aquí se apareció nuestro maravilloso padre y señor San Miguel a un indito y le dijo dónde encontraría agua divina. Esta agua divina tenía la capacidad de curar a todos los enfermos. Muchos peregrinos venían porque sabían que el buen señor San Miguel te cura de toda enfermedad.

Dentro del pueblo había muchos vendedores de pan de fiesta, comida e imágenes de San Miguel, después de subir muchas escaleras para llegar al templo, los peregrinos entramos a la iglesia y colocamos nuestras ofrendas en presencia de San Miguel y rezamos un poco.

Al salir de la iglesia nos fuimos a dormir un rato en el suelo, pero como queríamos conocer dos grandes pirámides, nos levantamos temprano. Las ruinas que visitamos se llaman Cacaxtla y Xochitécatl, ambas son muy hermosas, especialmente Xochitécatl, que tiene muchas figuras femeninas de piedra y también una pirámide sobre el cerro.

Al medio día estábamos ya de regreso en nuestras casas. Pero también allá en el pueblo de la Resurrección se celebra la fiesta de San Miguel los días ocho de mayo; veintiocho, veintinueve y treinta de septiembre. ¡Pura fiesta, para nuestro venerable príncipe San Miguel!

Creative Commons License All the contents of this journal, except where otherwise noted, is licensed under a Creative Commons Attribution License